Varvarin varoš i selo
Današnja podela koja postoji kada je u pitanju Varvarin, na varoš i selo, relativno je novijeg doba, iz 19-og veka. Prema anegdoti, kada je kralj Milan ukazima dodeljivao status varoši, jedan deo meštana Varvarina pristao je da plati taksu. Drugi deo pak to nije hteo. Deo severno od Kalenićke reke je nakon toga proglašen za varoš, dok deo južno od reke ostaje selo. Istorijski razvoj je istina malo složeniji.
Prva beleženja imena u izvorima
U istorijskim izvorima se prvi put pominje Varvarin, u 15.veku, da bi se brzo nakon toga na istom mestu javilo naselje Bela Crkva, početkom 16.veka. Ostaje nejasno da li je naselje postojalo i pre toga, u doba Moravske Srbije kneza Lazara, kada je Temnić bio gusto naseljen. Isto tako, da li je ovo uvek bilo samo jedno naselje, ili su u nekom momentu isto bila razdvojena i tako koegzistirala.
Bar kada je u pitanju selo Varvarin, tu je situacija dosta jasna, svi putopisci i njihove karte ga lociraju na mesto današnjeg Selišta, u Sastavcima, gde nastaje Velika Morava. U zavisnosti od toga kako je Morava plavila, a u srednjem veku je imala dublje korito i bila plovna do Stalaća, verovatno se i selo pomeralo, ali je uvek bilo na tom potezu, sve do Prvog srpskog ustanka.
Ono što je oduvak bila karakteristika Varvarina, bez obzira na period, mesto je uvek imalo belu crkvu, i to je ono što bi svaki putopisac ili dokument uočio i zabeležio. Očigledno da se upravo pod tim uticajem u izvorima mesto često javlja pod dva različita imena, što neće biti slučaj samo u najranijim godinama pominjanja, već i kako se bližimo našem vremenu.
Varvarin u doba turske vlasti
Prvi pouzdani podaci o Varvarinu novijeg doba pod turskom vlašću počinju da se javljaju 1740-1741.godine kada je rađen popis Jagodinske nahije za defterdara Lala Mehmed pašu. Varvarin je u to vreme pripadao njegovom temliku, što je najverovatnije osnova iz koje je izveden naziv za region Temnić, i koji se u to vreme protezao do Jagodine i Belice.
Postoji i ranije zabeležen pouzdani podatak o Varvarinu, sa početka 18.veka, koji se javlja na Epšelvicovoj karti iz 1718. godine, gde je ucrtan Varvarin. Međutim, na ovoj karti je Varvarin prikazan kao napušteno mesto. To ne treba da čudi jer je tek bio završen austrijsko-turski rat, nakon kog je najveći deo Šumadije zapusteo, a po popisu na ovom prostoru je živelo 28.000 stanovnika.
Varvarin u doba austrijsko-turskih ratova
Varvarina nema ni u Najpergovom popisu Srbije posle Požarevačkog mira i novog austrijsko-turskog rata. Mada, u samom popisu su dati čak i prelazi preko reka, ili bar oni značajniji. Iz Jagodinskog distrikta kome je Varvarin pripadao moglo se preći u Tursku samo kod Kukljina i Bogdanja. Tu je bila granica tadašnje Kraljevine Srbije, odnosno baš kod Varvarina će biti granica Beogradskog pašaluka.
Takođe je interesantno da i po Najpergovom popisu i po Epšelvicovoj karti Kruševac nije povezan sa Carigradskim drumom preko Jasike, Varvarina i Jagodine. Nego je put išao desnom obalom Zapadne Morave do Stalaća gde se prelazila Južna Morava. Put je zatim izlazio na Carigradski drum negde kod današnjih Pojata. U kasnijim austrijskim i srpskim izvorima iz tog perioda, Varvarin se ne pominje, ali se tada javlja naselje Bela Crkva.
Ovde se sigurno radi o dva naselja, što se vidi iz austrijskih karata iz 18.veka. Bela Crkva se nalazila na prostoru današnje varoši Varvarina a Varvarin na mestu Selište, gde je selo dočekalo početak 19.veka. Povremeno su egzistirala oba naselja istovremeno a povremeno samo po jedno. Ono što je i za jedno i za drugo bilo zajedničko je postojanje bele crkve.
Varvarin u putopisima
Kroz Varvarin, tačnije tadašnju Belu Crkvu, je 1784. godine prošao Josif Pavle Miteser. Njegov putopis je značajan jer osim priče sadrži i kartu, na osnovu koje može da se zaključi da je Kalenićka reka imala korito, kod današnjeg Varvarina, nekih 500 do 600 m severnije nego danas. Naselje Bela Crkva se prema karti nalazilo se južno od Kalenićke reke, kao i crkva.
Bela Crkva je bila relativno veliko selo sa 23 loše sagrađene hrišćanske kuće. Kroz selo je prolazio put kojim su mogle da se kreću i kočije. Taj put je išao iz Jagodine, preko Obreža, Bele Crkve, Bošnjana, Šanca i Jasike za Kruševac. Preko Kalenićke reke je postojao mostić, najverovatnije drveni, kojim su mogle da prelaze kočije.
Najvažniji podatak koji Miteser pominje je da u Beloj Crkvi postoji jedna crkva, sagrađena od kamena. Ta crkva bele boje se pominje i u drugim, ranijim izvorima. Miteser ne govori o tome u kakvom je stanju tada crkva bila. Najverovatnije bi zabeležio da je bila u lošem stanju ili da je kojim slučajem bila oštećena.
Nakon ovoga Varvarin se na neko vreme gubi iz istorijskih izvora. Ovaj kraj se ponovo pominje u vreme Kočine krajine, 1788.godine. Tada se beleži da je Temnić kao kraj prilično zapusteo, skoro sva naselja,. To će se dogoditi poslednji put do savremenog doba. Očigledno da se uoči ustanaka kraj oporavio a naselja oživela jer su dočekala ustanak.
Varvarin u oslobođenoj Srbiji
Sve do 1810.godine i čuvene bitke koja se odigrala na Varvarinskom polju selo se nalazilo na mestu Selište. Odatle je uoči bitke raseljeno na mesto gde se i danas nalazi, oko 20 kuća. Na novom mestu ga je zatekao Oto Dubislav Pirh koji posećuje Varvarin 1829.godine i beleži lep utisak koji je stekao. Varvarin se tada po njegovom opisu uveliko oporavio, dvorišta su bila ograđena, a kuće pokrivene crepom i ušorene
Nakon ustanaka je krenuo veći talas doseljavanja u oslobođenu Srbiju, kada se više porodica Cincara se naselilo u Varvarin. Od tada mesto počinje ubrzano da se razvija. Bio je to talas naseljavanja u kom je stanovništvo kneževine utostručeno. Naseljavanjem iz različitih pravaca i struja formirale današnje porodice u varvarinskom kraju, a zahvaljujući preduzimljivosti naseljenika mesto krenulo da cveta.
Trud doseljenika u zajednicu su podržale i brojne starosedelačke porodice, najviše su procvetali trgovina i zanatstvo. Najveći uspeh su ostvarili dobijanjem ukaza od kralja Milana Obrenovića 29. septembra 1882. godine. Kraljevim ukazom je Varvarin zvanično proglašen za varoš. Oko dve decenije ranije se dogodila fizička podela, kada je varošica podignuta kraj bele crkve. Zemljište je u to vreme pripadalo Gornjem Katunu.
Sve do ukaza kojim je proglašeno za varoš Varvarin naselje na tom mestu je bilo poznatije kao Bela Crkva. Tako su ga mnogo češće zvali, što je i u prošlosti bio slučaj. Zabeleženo je da početkom 20.veka varoš počinje da stagnira. Tada osim nešto trgovine i zanatlija, kao i nekoliko kafana nema veće ponude kulturnog života. Varoš je tada imala školu, crkvu, poštu i sresku kancelariju, kao sedište sreza Temnić.
Varvarin u savremeno doba
Na isti način se odvijao život sve do kraja postojanja Kraljevine Srbije. Do tranzicije je došlo promenom društvenog poretka u zemlji nakon Drugog svetskog rata. U to vreme započelo se sa temeljnijom, planskom industrijalizacijom ovog pre svega poljoprivrednog kraja. Tada su i varoš i selo Varvarin doživeli novi polet i demografski rast. Krajem 20-og veka je taj polet bio sasečen, a mesta ponovo stagniraju.
Varoš i selo Varvarin se i danas nalaze na istom mestu gde su se nalazili od 19-og veka. Prema najnovijim statističkim podacima varoš Varvarin ima oko 2200 stanovnika, a selo Varvarin 1800 stanovnika, sa opadajućim trendom. Pored različitih sadržaja za svakodnevni život i kulturno-istorijskih znamenitosti, mesta i dalje krasi bela crkva kraj Velike Morave, posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.