Temnić – naselja i i ljudi
Temnić je geografska oblast Šumadije koja obuhvata prostor između Velike Morave na istoku, planine Juhor na severozapadu. Počinje od Blagotina pa do Milutovca kao južne tačke, i odatle duž Zapadne Morave sa južne strane. Nedaleko od mesta gde se Zapadna Morava spaja sa Južnom Moravom nalazi se i središte regije, Varvarin.
Čitava opština Varvarin obuhvata regiju Temnić, ali je ova regija širi pojam nego sama opština. U prošlosti je to bio srez Temnić, koji se u doba najveće teritorije protezao do Jagodine. Kasnije je bio podeljen na tri sreza – belički, levački i temnićki. Čak i nakon toga mnoga temnićka naselja su izuzeta od sreza. Ona se danas nalaze u susednim opštinama, pa i okruzima.
Varvarin je postao središte sreza, a kasnije i optine Varvarin, pa je tako i središte regije. Temnić danas ima 21 naselje, jedno gradskog tipa i 20 seoskih, i nešto više od 20.000 stanovnika. U materijalnom pogledu karakterišu ga brojni ostaci bogate istorije, od praistorije do danas. Takođe i brojna prirodna bogatstva koja ga u savremeno doba čine sredinom koja nudi sve pogodnosti za život.
Varvarin
Varošica koja se nalazi na levoj obali Velike Morave na uglu koji gradi sa Kaleničkom rekom. Kontinuirano je naseljena od 19.veka, starosedelačkim kao i doseljenim porodicama Cincara ili iz Stare Srbije. Prvi put je izvori pominju u 16.veku, kada se na tom prostoru javlja naselje Bela Crkva. Spomenuta je kao naseljeno mesto sa 118 kuća.
Naselje se kroz vekove pomeralo, u nekim periodima i zapustelo, ali od 19.veka ima kontinuitet življenja. Od 1882.godine stiče status varoši i počinje da napreduje. Danas naselje ima oko 2.200 stanovnika, i središte je javnog, kulturnog i privrednog života opštine i regije Temnić.
Selo Varvarin
Istorijat i razvoj sela Varvarin je nerazdvojan od varoši, budući da se uglavnom radilo o jednom naselju. Selo Varvarin se pod tim imenom prvi put pominje s kraja 15.veka i vojnog pohoda mađarskog kralja protiv Turaka. Tom prilikom dolaze do Kruševca i pale tursku flotu kod Stalaća, a zadržali su se na suprotnoj strani, kod Varvarina.
Kasnije ga posećuje i Bertrandon de la Brokijer, a kroz istoriju Varvarina prolaze i drugi putopisci. Neki od njih su bili Josif Pavle Miteser, Oto Dubislav Pirh, Feliks Kanic i drugi. Sve do bitke kod Varvarina selo se nalazilo u današnjem Selištu, gde se spajaju dve Morave.
Uoči bitke je premešteno na mesto gde se i danas nalazi. Selo Varvarin ima oko 1.800 stanovnika, i taj broj se vremenom smanjuje. Danas je poznato je po brojnim poljoprivrednim proizvođačima, zanatlijama i alasima, a nekad i skeledžijama na Moravi.
Obrež
Selo Obrež je prema narodnom predanju dobilo ime zbog toga što se nalazilo “o bregu”, po drugom je sačuvalo staro ime odakle je bila većina doseljenika, dok je po trećem vezano za obrezanje koje je tu obavljeno. Prvi dokument koji ga pominje je turski popis iz 1530.godine, kao Pregye.
Jedino je od današnjih temnićkih naselja koje nije pripadalo nahiji Levač, čiji je deo Temnić bio. Inače, u to vreme se nalazilo sa desne strane Morave i verovatno je bilo južnije nego danas. Uz starosedelačke porodice najviše je doseljenih iz Stare Srbije.
Obrež je jedno od najvećih sela u Srbiji, sa više od 3.000 stanovnika. Ništa manje i brojnu dijasporu, što Obrež čini gotovo varošicom. Selo ima osmogodišnju osnovnu školu i poznato je po poljoprivrenim proizvođačima i porodičnim firmama.
Gornji Katun
Gornji Katun je naselje koje se danas nalazi sa leve strane Velike Morave. Postoji nekoliko legendi o poreklu imena sela i jedna kaže da se nekada zvalo Kadunjač, i da je od toga poteklo ime sela, dok druga kaže da se kod Turaka zvalo Ardun ili Ardunjač.
Najraniji popis u kom se pominje navodi ga kao Katun, i to Gornji i Donji. Verovatnije je tačnije predanje da su se ovde nalazili katuni ili da je ime došlo sa doseljenicima koji su naselili selo. U ovom selu je pronađen najstariji ćirilični spomenik kod Srba, “Temnićki natpis”. Selo danas ima oko 1.500 stanovnika, četvorogodišnju osnovnu školu i poznato je po poljoprivrednim proizvođačima i malim preduzetnicima.
Donji Katun
Donji Katun je ime dobio na identičan način, ista je legenda o poreklu imena. Zapravo, dok Morava nije promenila tok ovo je bilo jedno selo. Posle velike poplave s kraja 19.veka Morava je promenila tok i uništila staro selo. Donji Katun se nakon toga našao sa druge strane reke, i danas je jedino selo varvarinske opštine sa desne strane Morave.
Kao i Gornji Katun ima četvorogodišnju osnovnu školu. Pored starosedelačkih porodica selo je najviše naseljeno doseljenicima sa Kosova, a jedan od najpoznatijih meštana sela bio je knez Mileta Radojković. Selo danas ima nešto više od 1.000 stanovnika, i poznato je po poljoprivrednim proizvođačima. Za Temnić je značajno i zbog pronalaska najstarijeg ćiriličnog spomenika u Srbiji, Temnićkog natpisa.
Maskare
Maskare je prema predanju dobilo ime vezano za suprugu Todora od Stalaća, Ikoniju. Baš kao i Varvarin, zbog varvarizma nad njenim telom, legenda kaže da su Turci hteli da oskrnave telo. Jedan od njih sprečio jer je to maskara (sramota). Druga legenda govori navodi da je ime sela zbog brojnih maski koje su tu pronađene. Kraj sela se nalaze ostaci rimskog utvrđenja Bedem.
Najstariji popis ga pominje upravo pod ovim imenom. Selo je dosta čuveno po proizvođačima ruža, po Burdušu i visećem mostu na Moravi. Danas ima oko 450 stanovnika, koji najvećim delom potiču iz Stare Srbije, najviše Vranja.
Bošnjane
Bošnjane je prema legendi ime dobilo po Bošku Jugoviću, koji se u selu rodio na putu prema Kruševcu. Druga legenda kaže da je ime dobio po Turcima Bošnjacima, ili da je pripadao kao posed nekom spahiji Bošnjaku. Najstariji pomen potiče iz popisa 1530.godine, koji ga navodi kao selo Bošnjak.
Selo je napuštano i sa desne obale premešteno na levu, gde se i danas nalazi. Današnje selo je obnovljeno, ne pre 18.veka, kada ga izvori ponovo spominju. Bošnjane danas ima oko 1600 stanovnika i osmogodišnju osnovnu školu. U zemlji je poznato po brojnim farmama koka nosilja i po vrsnim harmonikašima i slikarima. Rodno je mesto Miroslava Miškovića i Zorana Anđelkovića.
Bačina
Bačina je jedno od najvećih sela Temnića, mesto iz kog su potekli mnogi znameniti građani Srbije. O selu bi imalo puno da se kaže, pre svega jer upravo ono krije istoriju nekoliko naselja Temnića kojih danas više nema.
Jedno je od najstarijih sela, i pomenuto je prvi put 1411.godine u Hilandarskoj povelji despota Stefana Lazarevića. Legenda kaže da ime sela potiče od bačija koje su pripadale meštanima sela Grabovca. To selo je raseljeno, a meštani su po kazni preseljeni na mesto današnjeg sela.
Po bačijama koje su pripadale meštanima okolnih sela koji su tu preseljavani, nastalo je ima Bačina. U selu ili njegovom ataru se danas nalaze brojne starine ili bliske ili davne prošlosti. Bačina danas ima oko 2.000 stanovnika, osmogodišnju osnovnu školu, i poznata je po preduzimljivim meštanima i seoskom turizmu.
Orašje
Orašje koje se nalazi na današnjem mestu kao naselje potiče iz novijeg doba, posle Drugog srpskog ustanka. Staro selo se nalazilo na drugom mestu. Izvesno je postojalo jer ga popis iz 1530.godine navodi upravo pod istim imenom, kao deo nahije Levač.
Nije sačuvano ni puno legendi o imenu sela, osim da se govori da je bilo bogato orasima. Verovatno odatle i potiče ime sela. Danas je Orašje pre svega poznato po mineralnoj vodi “Soko”, po kulturnoj manifestaciji posvećenoj kiseloj vodi. Takođe i po malim poljoprivrednim proizvođačima. Selo danas imao oko 700 stanovnika, 5 zapisa i četvorogodišnju osnovnu školu.
Cernica
Cernica je selo koje se u prošlosti nije nalazilo na mestu na kom se danas nalazi. Ono se tek tokom 19.veka ovo selo odvojilo od Bačine zbog doseljenika. Kaže se da je ime dobilo po Cerničkom potoku i brojnim cerovima.
Ipak, popis iz 1530.godine navodi selo istog imena. Zna se da se nalazilo u približno istom kraju u kom se selo i danas nalazi. Selo danas ima 275 stanovnika i jedno je od najmanjih u opštini.
Izbenica
Izbenica je prema legendi dobila ime po izbama (zemunicama) u kojima su prvi stanovnici stanovali. Današnje selo naseljeno je tek oko Prvog srpskog ustanka, i to sa Kosova. Sasvim izvesno istoimeno selo postojalo i dosta ranije, i to popis navodi Gornju i Donju Izbenicu. Oba sela su vrlo verovatno zapustele pre ponovnog naseljavanja.
U neposrednoj blizini sela se nalaze brojne starine, uključujući ostatke kapele i utvrđenja Videnovac. Prirodni ambijent je takođe obeležje sela, pre svega prirodne lepote na obroncima planine Juhor. Današnje selo ima oko 550 stanovnika i četvorogodišnju osnovnu školu.
Suvaja
Suvaja je selo koje je nastalo tokom 19.veka, od doseljenika poreklom iz Rumunije. Najstariji zapisi i sećanja ih zovu Vlasi, i njihovu odeću opisuju kao kod Vlaha Carana iz Krajine. U prvo vreme je selo bilo dosta bliže Izbenici kraj reke. Nakon spora meštana oko vode izmestilo na mesto na kom se danas nalazi i po potoku je nazvano Suvaja.
Ono što je posebno obeležje Suvaje su meštani koji većinom rade u inostranstvu. U selu danas živi nešto više od 100 stanovnika, a najveći broj njih danas živi na privremenom radu u inostranstvu.
Donji Krčin
Donji Krčin je jedno od najvećih naselja kraja Gornji Temnić, u gornjem toku Kalenićke reke. Ime sela prema zapisanoj legendi potiče od iskrčene šume kako bi se dobila obradiva zemlja. Jedno je od najstarijih sela Temnića i varvarinskog kraja, čija istorija traje oko pola veka.
Današnje selo se nalazi na važnom regionalnom putu prema Levču i Šumadiji, i poznato je po voćarskim kulturama, pre svega jagoda, maline i kupine. Donji Krčin ima oko 350 stanovnika, kao i osmogodišnju osnovnu školu sa najvećom mrežom područnih škola u opštini Varvarin.
Gornji Krčin
Gornji Krčin je ime dobio na isti način kao i Donji Krčin, razlog je krčenje zemljišta ili krčanje stomaka meštana koji su bili izloženi teškom fizičkom radu. U jednom trenutku izvori su zabeležili da je postojao i Srednji Krčin. Pominje se 1818.godine nakon čega ga u popisima nema.
Postojanje ovog sela, kao i Gornjeg i Donjeg Krčina beleži i turski popis 1530.godine. I tada su sva tri sela postojala kao deo Levačke nahije. Kasnije su po svoj prilici napuštena usled ratnih stanja. Naselje se vremenom utopilo u jedno od dva naselja koja i danas postoje. Gornji Krčin danas ima oko 250 stanovnika.
Zalogovac
Zalogovac je selo koje postoji još iz doba turske vladavine. Izvesno je da 1530.godine nije postojalo, ili se nije beležilo pod tim imenom. Kada je popisano početkom 19.veka smatralo se da postoji već 200 godina. O imenu sela postoje dve legende, jedna je ta da se nalazilo “za lugom” pa da se prvo zvalo Zalugovac.
Druga legenda kaže da su ga Turci dali nekom od Srba “pod zalogu”, te da ime potiče odatle. O starini sela dosta govori mesto Kovaluk, gde postoji brojni arheološki ostaci i gde je prolazio “carski drum”. Današnje selo ima oko 900 stanovnika, osmogodišnju osnovnu školu i pre svega je poznato po proizvodnji jagoda.
Marenovo
Marenovo je jedno od najmlađih naselja opštine. Pretpostavlja se da je selo nastalo oko 1835.godine. Do tada je bilo zaseok Zalogovca ili da je naknadno naseljeno. Ne pominje se u prvom srpskom popisniku sela 1818. nema ga ni u turskim popisima. O imenu sela postoje isto dva predanja.
Prema jednom predanju selo je dobilo ime po nekom Marjanu, koji se ovde prvi doselio te se u prvo vreme selo zvalo Marjanovo. Po drugom, da je selo dobilo ime po nekom Marinu, nastojniku imanja Kneza Miloša, te se u početku zvalo Marinovo. Današnje selo ima oko 450 stanovnika, poznato je po vinogradima i proizvodnji jagoda.
Parcane
Parcane je staro selo, ali iz popisnika sela iz 1818.godine. Današnje selo nema veze sa onim koje je postojalo pre toga, a ni kada je tačno raseljeno. Stari kraj u selu se i danas zove Dudovac. Izvesno je da je postojalo i u 18.veku, a da je do raseljavanja došlo najverovatnije u doba Kočine krajine.
O poreklu imena sela legenda kaže da potiče najverovatnije od para koje su na tom mestu pronađene, što znači da je na tom mestu i ranije bilo naselja. Današnje selo ima oko 550 stanovnika, četvorogodišnju osnovnu školu i poznato je po staroj crkvi u selu.
Toljevac
Toljevac se računa u jedno od najstarijih naselja regije Temnić, bar od vremena kada je u kontinuitetu naseljen. O poreklu imena sela postoje dve legende. Jedna kaže da potiče od tonja, vrste magle koja ga je obavijala, pa da se prvo zvalo Tonjevac.
Druga legenda kaže da ime sela potiče od izvesnog Tonje. On je bio viđeniji čovek koji se tu prvi naselio pa je po njemu selo i dobilo ime. Danas Toljevac ima oko 570 stanovnika i poznato je po “Kupusijadi u Toljevcu”, koja je pokrenuta kao takmičarska manifestacija.
Pajkovac
Pajkovac je selo koje nastaje približno u isto vreme kada i druga naselja ovog dela Temnića, najverovatnije sredina 18.veka. Takođe se beleže dve legende o imenu sela. Prema prvoj legendi kaže se da je ime dobilo po izvesnom Pavlu koga su zvali Pajke.
Druga kaže da ime potiče od toga što su se meštani dosta patili od Turaka pa je prvo ime bilo Patkovac, da bi kasnije promenilo ime u današnje. Danas je to jedno od manjih sela opštine Varvarin i regije Temnić, i ima oko 150 stanovnika. Jedino je selo osim Cernice koje nema meštane koji su na radu u inostranstvu.
Karanovac
Karanovac je selo koje takođe postoji od sredine 18.veka. Ppostojalo je i dosta starije naselje u blizini sa kog je selo raseljeno. To potvrđuje i popis iz 1530.godine koji beleži selo Karanovci. Isto tako i mesto Pešanicu, kako se zove Staro selo kod Karanovčana.
Prema legendi selo je dobilo ime ili zbog toga što je tu bilo dosta pobijenih Turaka. Možda i zbog toga što su se u tom kraju mnogo svađali, starinski rečeno karali, kako se pričalo u okolnim selima kad su legende zabeležene. Današnje selo Karanovac ima oko 400 stanovnika i poznato je po organskoj proizvodnji hrane u malim gazdinstvima.
Mala Kruševica
Mala Kruševica je naseljena u toku Prvog srpskog ustanka, kada je imala deset kuća. Selo je i danas malo, ali kao i tada zbijenog tipa. Najverovatnije je naseljeno doseljavanjem sa Kosova. Prema jednoj od legendi postalo od sela Poljne iz Levča. To selo postoji u turskom popisu iz 1530.godine kada je zabeležena i Kruševica u ovom kraju.
Pretpostavlja se da ime sela potiče od krušaka za koje se kaže da ih je u selu bilo mnogo. I danas važi za selo poznato po proizvodnji voća. Pre svega po proizvodnji veoma ukusnog meda, jer ima idealne uslove za pčelarstvo. U selu danas živi oko 300 stanovnika.
Naselja regije Temnić danas su veoma lepa, kako pomoravska tako i planinska, koja su smeštena po obroncima Juhora. Ovde možete da uživate u lepoj prirodi, idealnim uslovima za seoski turizam i rekreativne sportove, poput biciklizma. Isto kao i u brojnim starinama, crkvama, lokalitetima ili zapisima. Ono što je prisutno nekoliko decenija u nazad, pad broja stanovništva u svim naseljima Temnića. To dolazi usled pada privredne delatnosti, iako su potencijali zaista brojni.