Temnić je kraj preko kog su prolazile i ratovale razne evropske kao i azijske vojske kroz njegovu istoriju. Turci Osmanlije, njihove azijske trupe, Albanci, Bugari, Austrijanci, Nemci… Stanovnici ovoga kraja bili su izloženi masovnom teroru, stradanjima, progonima i zločini. Njih su vršili agresori i okupatori, uvek kada bi ovaj kraj zadesio rat. Poznato je da je Temnić u nekoliko navrata kroz istoriju skoro zapusteo.
To se u 20.veku tokom velikih ratova nije dogodilo, ali ga pljačke, razaranja i pustošenja od strane agresora nisu zaobišla. Najtragičnija su stradanja ljudi, njihove pogibije, ranjavanja, zarobljeništvo, internacije, mučenja. Mnogi zločini su do danas ostali nerazjašnjeni, iako je od mnogih proteako i čitav vek. Varvarin i njegovi žitelji stradali su u ratovima od 1912. do 1999.godine.
Svim žrtvama ratova su danas podignuta spomen-obeležja, međutim, ne treba da se stane samo na tome. Ova tema zaslužuje da joj se posveti mnogo više pažnje, a mnogi i danas zaslužuju pravdu. Slobodan B. Mikić je jedan od onih koji su pisali na ovu temu, u svojoj knjizi “Temnić u borbama za slobodu”, gde je objavio i detaljne spiskove. Ipak, i sam je saglasan da oni definitivno nisu konačni.
Balkanski ratovi i Veliki rat
Iz Varvarina potekao je veliki broj vojnih lica i starešina, vojvoda u ustancima za oslobođenje, pa je tako bilo i u savremenim ratovima. U Balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu ratnicima Temnića komandovao je Stojan Popović iz Selo Varvarina. Tokom ratnih zbivanja 1912-1918.godine izginulo je preko dve hiljade Temnićana, u ratnim dejstvima ili usled zločina okupatora nad stanovništvom.
Varvarinci i Temnićani su se tokom ovih ratova nalazili u sastavu Moravske divizije, koja je nosila slavu Temnića preko Albanije, Kajmakčalana i Bregalnice. Mnogobrojne humke Varvarinaca ostale su na bojnim poljima po Srbiji, ali i šire, na Mačkovom kamenu i drinskom frontu, u bespućima Albanije, na Zejtinliku u Solunu onih koji su preživeli Golgotu 1916.godine.
Četrdeset Varvarinaca je stiglo do Soluna i dočekalo pokretanje fronta. Među njima su bili kapetan Dolić iz Varvarina, Ljubisav Čabrić, konjički poručnik iz Varvarina i major Dušan Dodić iz Milutovca koji je na belom konju prvi ušao u Varvarin 1918. godine. Civilne žrtve koje je doneo rat ovom kraju su bile isto toliko strašne i brojne, kada je konačno nastupilo primirje 11.novembra 1918. Bila je to ratna pobeda.
Temnić u Drugom svetskom ratu
Tokom Drugog svetskog rata Temnić i Varvarin su imali uglavnom pasivnu ulogu i bili su pošteđeni većih razaranja. Nemci su bili stacionirani u Varvarinu. Istini za volju nema zabeleženih nikakvih tragova o njihovim zločinima nad civilnim stanovništvom u toku rata. Šta više ovaj kraj je očigledno smatran za bezbedan, jer su mnogi ovde našli utočište, uspešno ili neuspešno.
Pominjani su primeri poput Miroslava Čangalovića koji je u Varvarinu proveoo rat, ili Eriha Šlomoviča koji nije imao tu sreću, krijući se u Bačini. Ratnih operacija na teritoriji kraja nije bilo sve do okršaja kod Parcanske kose. Ona se vodila od 18-24.septembra 1944.godine, pred sam kraj rata i neposredno uoči oslobođenja varvarinskog kraja.
Zločini i ubistva tokom rata su se bez ikakve dileme dešavali. Mnogi slučajevi i do danas ostaju nerazjašnjeni, a stradali koji su popisani čekaju na pravdu. Ukoliko bi se temeljno proučio ovaj period verovatno bi najveća tragedija bila u tome što je najviše Varvarinaca i Temnićana stradalo nakon oslobođenja, nego što se to dogodilo u toku pređašnjih ratnih godina.
Spomen ploče i obeležja
O učešću Varvarinaca i Temnića u ratovima za oslobođenje i svetskim ratovima prve polovine 20.veka najbolje svedoče dugi spiskovi izginulih na crkvenim pločama i spomenicima širom opštine, kao i sećanja. Jedan od njih koji se nalazi ispred fabrike 14.oktobar u Selu Varvarin nalazi se na naslovnoj fotografiji. Spomenici izginulim u ratovima 1912-1918. u Varvarinu i Selo Varvarinu, Maskaru, Bošnjanu i Donjem Katunu.
Kada je Drugi svetski rat u pitanju, danas postoje obeležja pripadnika oba pokreta, partizanskog i ravnogorskog. Spomenici izginulim u NOB 1941-1945.godine se nalaze u Varvarinu i Selo Varvarinu, Donjem Katunu, Bačini, Orašju, Toljevcu, Karanovcu, Maloj Kruševici, Parcanu i Zalogovcu. Podignuti su i spomenici izginulima u Prvom i Drugom svetskom ratu u Selo Varvarinu, Obrežu, Izbenici i Donjem Krčinu.
Podizane su i spomen ploče u Varvarinu, Maskaru, Bošnjanu, Donjem Katunu, Obrežu, Bačini, Orašju, Cernici, Donjem Krčinu, Gornjem Krčinu, Karanovcu i Zalogovcu. Ni sam kraj 20.veka nije zaobišao ovaj kraj ratnih razaranja i tragedije, tako da se spisak žrtava rata 20.veka povećao. Svim navedenim pridodato novo spomen obeležje kraj mosta na Velikoj Moravi, u znak sećanja na 30.maj 1999.godine.
Tradicija vašara u Varvarinu je veoma duga, najmanje jedan i po vek. Njegovi vašari nisu opevani kao vašar u Topoli, ali ostaju u sećanju brojnih generacija temnićkog kraja. Iako je sam izraz vašar poreklom iz mađarskog jezika, pa označava skup, sajam ili smotru, tradicija ovakvih događaja kada je Kruševac u pitanju postoji od vremena kneza Lazara i tadašnjih panađura.
Vašari su pre svega veliki narodni skupovi. Upisani su ne samo u narodni nego i u crkveni kalendar, pošto se po pravilu vezuju za veće svetke. Na vašarima se okupljala zajednica, razmenjivala se roba, vesti, uživalo se u muzici i veselju, u poslasticama, u cirkusima, ringišpilima i drugim atrakcijama. Sve se to vremenom menjalo, samo su datumi ostajali isti.
Petrovdanski vašar
Petrovdanski vašar je jedan od dva najstarija vašara u Varvarinu. Postoji najkasnije od sredine 19.veka i praznuje se isto koliko i glavne mesne bogomolje. Vašar se okuplja na praznik Petrovdan, 12.jula, a po starom kalendaru se ovaj vašar proslavljao 29.juna. Ovo je ujedno i crkvena slava, pa se na ovaj dan uvek okupljao veliki narodni sabor. Retke su bile prilike da nije organizovan, kao 2020.godine.
Obeležje ovog vašara je uvek bila velika pijaca na otvorenom, trgovalo se raznom vrstom robe, ranije i stokom. Proteklih decenija su glavna zbivanja bila smeštena na glavni trg u Varvarinu, sa brojnim atrakcijama za najmlađe. Ranijih godina su se osim ringišila organizovale različite zabave i igranke, a i tada su bili prisutni putujući cirkusi i zabavljači.
Vašar za Veliku Gospojinu
Na dan Velike Gospojine se okupljao drugi kalendarski vašar u Varvarinu, isto tako duge tradicije, kao i Petrovdanski. Vašar se praznuje 28.avgusta, a po starom kalendaru je okupljanje bilo 15.avgusta. Takođe je veliki crkveni praznik, pa se osim liturgije u crkvi okupljao i veliki narodni sabor Varvarinaca, Temnićana, kao i trgovaca koji su se okupljali iz različitih krajeva zemlje.
Ovaj vašar takođe obeležava velika otvorena pijaca, koja se i po starim zapisima i sećanjima protezala kroz veći deo varoši. U današnje vreme je to od centralnog dela varoši prema Moravi i varvarinskom mostu. Za vašar su isto tako bile prisutne različite vrste atrakcija i zabave, u neka novija vremena to su bili ringišili, balerine i ostalih cirkuskih atrakcija.
Mitrovdanski vašar
Mitrovdanski vašar je poslednji kalendarski vašar u Varvarinu. Okupljanje na ovaj dan je počelo kasnije u odnosu na prethodna dva sabora, i manji je bio po obimu, verovatno zbog godišnjeg doba. Ne i po značaju, jer je Mitrovdan važan i kao verski praznik, a i u kulturi Srba. Vašar se svake godine organizovao 8.novembra.
Kao i prethodne vašare i ovaj je obeležavala trgovina, trgovalo se najrazličitijim vrstama robe, od predmeta i namirnica do stoke. Vremenski uslovi su uticali na posećenost vašara, isto tako i na ponudu zabave na raspolaganju. I ovaj vašar su pratile različite cirkuske i vašarske atrakcije, samo manje raznovrsne nego kod letnjih vašara.
Šerelema, boza, pijaca od igle do lokomotive…
Kao što je na početku rečeno, varvarinski vašari nisu opevani kao vašar u Topoli. Negde ih je najviše ovekovečio Burduš u seriji “Muzikanti” sa legendarnom scenom na ringišpilu. Glavno je sećanje na njih koje vraća lepe uspomene na prethodne godine i decenije, i na vesele narodne skupove koji su na jedno mesto dovodili ljude cele opštine a i šire.
Na vašarskoj pijaci ste mogli da pronađete šta god vam je bilo potrebno, pa i da se pogađate oko cene. Osveženje je uvek bilo tu u nekom od varvarinskih kafića, ili kafana koje su deo varvarinske tradicije. Zabava je bila prisutna za sva godišta i uzraste, pre svega za najmlađe. Nekad su to bili cirkusi i životinje, nezaobilzne mečke kao vašarska atrakcija, što bi danas bilo zlostavljanje životinja.
U novija vremena je centralno mesto zabave bila balerina ili slična atrakcija, sudarni automobili koji su bili odgovarajući za sva godišnja doba. Na vašarima nekad se prodavala boza, danas se to izgubilo a sve su ređe i poslastice kao što je šećerna vuna, luše ili sladoledi iz aparata na točenje. Svako vreme je nosilo nove zabave i razonode, i drugačije ukuse. Koje od njih vi pamtite?
Starosedeoci i prve doseljeničke porodice Varvarina
Temnić i Varvarin su uvek bili doseljenički kraj, i kao oblast kojom su prolazile glavne saobraćajnice, i kao plodna oblast za život i rad. Zbog toga su kroz istoriju ovog kraja prolazile brojne struje i talasi, a potvrda o životu i naseljavanju ovog kraja postoji od antike pa do danas u kontinuitetu. Brojne porodice imaju kontinuitet nekoliko vekova u Varvarinu.
Kada je u pitanju Varvarin, prve i pouzdane pisane tragove o naselju na današnjem mestu sa istim imenom imamo sa kraja 15.veka. Vrlo verovatno je postojalo i ranije, ali u ovom trenutku nema sačuvanih pisanih tragova iz ranijeg srpskog srednjeg veka. Zbog toga ne možemo ništa precizno da kažemo o stanovništvu koje je tada živelo.
Varvarin je u više navrata zapusteo, poslednji put u 18.veku, ali je uvek iznova obnavljan. Kada je preseljen na lokaciju gde se i danas nalazi selo je imalo 20 kuća, verovatno toliko i porodica. U prošlom blogu pisali smo o varvarinskim mahalama, a sada se bavimo varvarinskim porodicama od prvih pisanih tragova o njima.
Starinske porodice Varvarina
Najveći broj starinskih porodica pomenute su u istraživanju sa terena Stanoja Mijatovića. S kraja 19.veka on je upoznao Temnić, sva njegova naselja i stanovništvo i ostavio vredne zapise. IZ priča koje je od starih ljudi zabeležio možemo da saznamo o starosedelačkim i doseljeničkim porodicama Varvarina tog doba. Kada su u pitanju starosedelačke naveo je sledeće:
Vučići su porodica koja je u vreme dok je Mijatović istraživao na terenu živela u Gornjoj mali. Slavili su Aranđelovdan, letnji i jesenji. Budući da su jedina porodica starosedelaca koja je s kraja 19.veka živela u ovoj mali, može se pretpostaviti da se selo izmeštalo malo dalje od Morave.
Daničići su takođe starosedelačka porodica koja je živela u Srednjoj mali, kao i sve ostale porodice starinaca sa kojima se Mijatović sreo. Njihove porodične slave bile su Đurđic i Đurđevdan.
Karići su starosedelačka porodica koja i danas postoji u Varvarinu. Prema beleženju Mijatovića živeli su u Srednjoj mali i slave Aranđelovdan.
Blagojevići su starosedelačka varvarinska porodica koja i danas živi u Varvarinu. Živeli su u Srednoj mali i kao i Karići slave Aranđelovdan.
Cvetkovići su starosedelačka porodica koja i danas živi i ima potomke u Varvarinu. Do kraja 19.veka živeli su u Srednjoj mali i slave Jovanjdan.
Kačarevići su starosedelačka porodica koja i danas ima potomstvo u Varvarinu. Ova porodica danas živi u Srednjoj i Gornjoj mali i slave Svetog Nikolu.
Grčići su starosedelačka porodica koja je živela u Srednjoj mali. Nema podataka o njihovim naslednicima i potomstvu danas, a slavili su Đurđic i Đurđevdan.
Najveći broj porodica starosedelaca živeo je u Varvarinu najkasnije od 17.veka, neke po svoj prilici i ranije. Nije nemoguće da neka od porodica ima kontinuitet življenja u Varvarinu od kada mesto i postoji, ali su ove porodice u Varvarinu živele i pre nego što je selo izmešteno 1810.godine.
Stare doseljeničke porodice
Varvarin je tokom 19.veka u više talasa naseljavan, od sticanja autonomije Srbije pa na dalje, i nakon sticanja nezavisnosti. Naseljavanje se nastavilo i u kasnijim decenijama , ali je najintenzivnije bilo tokom 19.veka kada se Varvarin značajno uvećao i formirao. Tada su se već formirale i tri velike mahale.
Gornja mala
Čabrići su porodica koja je doseljena iz Čabrova na Kosovu, najverovatnije je usled krvne osvete. Naselili su se i u Maloj Kruševici i Karanovcu, gde ih i danas ima, a porodična slava je Sveti Ilija.
Vojinovići su se doselili iz Trnjana kod Aleksinca, i za njih Mijatović navodi da je to bilo i pre raseljavanja sela 1810.godine. Krsne slave su im Aranđelovdan i Sveta Agatonika.
Protići su se doselili sa Kosova, a iz ove porodice je prota Stojan, koga su Turci nabili na kolac. Kasnije je ovo bila veoma uticajna porodica koja i danas ima potomstvo, a slave Svetog Nikolu.
Užarovci su se prema kaživanju Mijatovića doselili iz okoline Leskovca. Nema podataka da li porodica danas ima naslednike u Varvarinu, a krsna slava im je Aranđelovdan.
Boškovci su se doselili sa Kosova, bez jasne odrednice u kom periodu. Porodica i danas ima potomstvo u Varvarinu i slave Svetog Luku i Markovdan.
Srednja mala
Ilići su se kao Vojinovići naselili iz Trnjana kod Aleksinca, najverovatnije u isto vreme. Porodica slavi Svetog Alimpija i Đurđevdan.
Krkići su se doselili iz Ćićevca, razlog je najverovatnije bila krvna osveta. Danas ih ima i sa originalnim prezimenom, dok je deo porodice Jovanović i slave Aranđelovdan.
Rakitovci su došli tokom Prvog srpskog ustanka iz Rakitova kod Jagodine. Porodica i danas živi u varvarinskom kraju a slave Đurđic i Đurđevdan.
Živanovići su se doselili otprilike u istom periodu kao i Rakitovci, iz Vitoševca kod Aleksinca. Porodica danas živi u Gornjoj mali i slave Svetog Nikolu.
Jurukovići su porodica koja se doselila iz Lučine. Nema puzdanih podataka o tome da li porodica ima naslednike, a porodična slava im je Sveti Nikola.
Svrzići su se doselili iz Ćićevca u vreme oko Prvog srpskog ustanka. Prema predanju ime porodice potiče od toga što su se mnogo selili, pa nisu mogli nigde da se „svrstaju“. Slave Mratindan-Minu.
Lazarevići su se doselili u otprilike istom periodu iz Lučine kod Aleksinca. Danas najviše žive u Donjoj mali i slave Svetog Nikolu.
Dolići pripadaju starijim doseljenicima, dosta uoči Prvog srpskog ustanka. Prema zapisu su se doselili sa Kosova i slave Svetog Nikolu.
Pavići su se doselili sa Kosova, nema preciznih zapisa u kom periodu tačno, ali najverovatnije u periodu kada i Dolići. Porodica i danas živi u Varvarinu i slave Mratindan-Minu.
Rovinci su se doselili iz Rovina na Kosovu, najverovatnije u ranijem talasu doseljavanja. Nema podataka o porodici danas, a porodična slava jeSveti Pantelija.
Ćućići su se doselili iz Ćukova na Kosovu, najverovatnije u talasu koji je pred ustanak, nakon Kočine krajine stigao iz tih krajeva. Porodična slava je Sveta Petka.
Donja mala
Bugarčići su se doselili iz Knez-Sela kod Niša. Nema zapisa u kom periodu tačno, najverovatnije iza Prvog srpskog ustanka. Po njima je deo mala dobio naziv Bugarska mala, a slave Đurđic i Đurđevdan.
Dakići su poreklom iz stare Srbije, a prvobitno su bili deo Donje male. Kasnije se preseljavaju preko Kalenićke reke u kraju u kom i danas žive. Porodica slavi Aranđelovdan.
Novi tasali doseljenika
Iz ovoga može da se vidi i način na koji se selo u početku širilo. Starosedelačke porodice naseljavale su deo sela koji je pripadao najviše Srednjoj i Gornjoj mali. Tek u kasnijem talasu jedan broj porodica naseljava nove krajeve i oko njihovih kuća se formira Donja mala. Kasnija naseljavanja sve više uvećavaju broj porodica i broj kuća, tako da se od njih formiraju i nove.
Broj porodica je u Varvarinu vremenom rastao. To se događalo još od druge polovine 19.veka, kada se u Varvarin naseljavaju i Cincari, kao i novi talasi iz srpskih krajeva Stare Srbije. Nove velike talase naseljavanja Varvarina doneće 20.vek, najpre svetski ratovi, kao i poslednja decenija 20.veka, kada je Varvarin poslednji put naseljavan, iako broj stanovnika vremenom sve više opada.
Slike Varvarina nekad i sad - autor Sekula Timotijević
Varvarinske ma(ha)le i bogomolje
Najstariji zapisi o Varvarinu govore o naselju sa ne velikim brojem kuća. Međutim, ne pružaju detaljnije informacije o tome koliko su te kuće imale članova u sklopu porodične zadruge, niti seoske male. Tu bi za najraniji period precizniju informaciju dao neki od turskih popisa, koji beleži samo muške glave u kući. Sliku dopunjavaju putopisci koji su ostavljali u svojim beleškama slike o selu iz različitih epoha.
Najpotpunije i najdetaljnije informacije o Varvarinu i njegovom poreklu ostavio je Stanoje Mijatović. On je dugo istraživao Temnić, naselja i stanovništvo, i objavio u svojoj knjizi “Levač i Temnić”. Dobar deo njegovog istraživanja o narodnom životu Temnića se danas može pronaći na portalu Poreklo.rs, koji predano radi na rekonstrukciji narodne tradicije i običaja.
Varvarinske male
Male su se u Varvarinu formirale kako je naselje narastalo, dakle tek od 19.veka. Formirale su se grupisanjem porodica u određenim delovima sela, odnosno zaseocima. Selo je danas gusto naseljeno, zbijenog tipa, pa su granice među malama izbrisane u odnosu na nekadašnje stanje. Sve one se nalaze u Selu Varvarin, i izdvajaju se četiri velike male.
Gornja mala
Gornja mala je jedna od tri originalne, kako ih je zabeležio Mijatović. Ova mala se pruža od Velike Morave prema Sastavcima i odatle pruža prema zapadu, u pravcu Maskara. Gusto je naseljena i na njenom terenu se nalaze Sastavci i spomen-park, i staro seosko groblje u Sastavcima.
Srednja mala
Srednja mala je takođe jedna od tri najstarije u selu od kada postoji. Zauzimala je centralni deo sela, kao i danas, a iz nje se vremenom izdvojila Moravska mala. Gusto je naseljen kraj, i osim glavne ulice obuhvata i glavni deo u kome se odvija trgovina u selu.
Donja mala
Donja mala je poslednja od tri najstarije u selu. Danas zauzima deo sela koji se graniči sa varoši Varvarin. Prostire se okvirno od fabrike 14.oktobar do Kamenite ćuprije, i u tom pravcu se spušta prema seoskom groblju. Takođe je preseca glavna ulica i trgovački deo, a njoj pripada i seosko groblje. Jedan njen deo je danas poznat pod imenom Bugarska mala.
Moravska mala
Moravska mala je nastala vremenom, kada je taj deo gusto naseljen i izdvojila se iz Srednje male. Danas je ovaj kraj jedan od najgušće naseljenih u selu i prostire se od obale Velike Morave prema glavnoj ulici. Na njenom terenu se Mesna zajednica, poznata kao Stara opština i sportski tereni.
Svaka od ovih mala obuhvata i veći broj manjih, koje su nazivane po porodičnim imenima. Neke od njih su bile toliko velike da su se vremenom izdvojile kao zasebne celine, i kao takve su i danas poznate. Među tim porodicama su se najviše izdvojile doseljeničke koje su vremenom stvorile veće porodične zadruge – Vesići, Čabrići, Svrzići, Pavići, Ružići i druge.
Dakicka mala
Ova Mala dobila je ime po porodici Dakić, koja se naselila preko Kalenićke reke, u odnosu na ostale varvarinske porodice i zaseoke. Danas ona administrativno pripada varoši Varvarin, zbog čega je posebno i izdvajam. To je ujedno jedina mala koja bi mogla da se izdvoji u varoši, jer je ona od samog osnivanja drugačije naseljavana, pa se male nikada nisu formirale na isti način kao u selu.
Slave i zavetine
Varoš Varvarin nikada nije formirala male jer se odmah urbanizovala, iako izvori beleže da je bila dosta neuređena, a ulice nepopločane. To beleži i Mijatović, koji kaže da se na obalama Kalenićke reke nalazilo dosta kamenja koje je moglo da se iskoristi u ove svrhe, što se nije dogodilo. Ipak, kada je u pitanju narodna tradicija i običaji, tome se u varoši uvek pridavalo značaja.
Ovde se od osnivanja nalazila bela crkva Uspenja Presvete Bogorodice po kojoj je Varvarin uvek bio poznat. Osnovana je uz pomoć kneza Miloša, kneza Milete Radojkovića i porodice Protić. Slave varošisu Sveta Trojica i Petrovdan, kada se održava i veliki vašar, prvi od tri u godini. Vašari se obeležavaju je 12. juna na Petrovdan, 28. avgusta na Veliku Gospojina i 8. novembra na Mitrovdan.
Seoska slava u Varvarinu je Bela Subota, koja se pada nakon Svet Trojice, kada se prave litije. Zavetineu selu su Svetli Četvrtak iza Vaskrsu, koji se slavi za zdravlje stoke, i Poljobranija, koja se slavi radi odbrane useva od nepogoda. Glavna bogomolja u selu je crkva Svete Katarine, podignuta kao zadužbina za zdravlje dece. Osim nje u selu se nalaze dva pravoslavna groblja i brojne starine.
Istorija Varvarina obiluje brojnim istorijskim zbivanjima, od kojih su neki privlačili svetsku pažnju u svoje vreme, bilo da je svetkovina ili bitka. Jedan od njih se dogodio pre dve decenije kada su slike bombardovanog varvarinskog mosta na Velikoj Moravi prenele sve najveće medijske kuće i svetske redakcije. Ovakva i slična zbivanja ni ranije nisu zaobilazila malu moravsku varoš, koja je pre toga bila samo selo.
Najvažniji istorijski događaj vezan za Varvarin je čuvena bitka na Varvarinskom polju iz 1810.godine, jedna od najvećih bitaka Prvog srpskog ustanka. Odigrala se između združene srpsko-ruske vojske predvođene Karađorđem sa srpske strane i grofom Josifom Kornilovičem Orurkom sa ruske. Tursku vojsku je u bici predvodio Huršid paša, niški paša, kasniji veliki vezir.
Međunarodna zbivanja i turska ofanziva 1810.godine
Bitka kod Varvarina bila je presudna za odbranu ustaničke Srbije i svih njenih tekovina iz ranijih 6 godina borbe. Katastrofa koja se dogodila na Čegru godinu dana ranije je sve to dovela u pitanje. Neizvesno je i u kom pravcu bi se odvijao dalji tok borbi da Rusija nije Turskoj objavila rat 1809.godine. Zato joj je ustanička Srbija bila dobar saveznik.
Rusija je računala na Karađorđeve ustanike u sklopu svoje ofanzive u tek pokrenutom ratu protiv Turske carevine. Zato je ojačala svoju Dunavsku vojsku sa 4.500 vojnika, koja je 15. septembra 1810. godine prešla kod Negotina u Srbiju. U tom trenutku Karađorđe je imao manje od 8.000 ljudi pod oružjem. Jedan od komandanata na tom frontu je bio legendarni Hajduk Veljko Petrović.
Na molbu Karađorđa grof Cukato je Srbima uputio kao pomoć odred pukovnika grofa Jocifa Korniloviča Orurka. Odred je ojačan Donskim kozačkim pukom Isajeva četvrtog, dva konjička topa i odredom Srba od 300 ljudi. Orurk je 22. avgusta stigao pred Soko Banju koju je zauzeo na juriš. Ovim potezom započeo je slom turske ofanzive koja je bila u stalnom naletu od 1809.godine i bitke na Čegru.
Pripreme za bitku i okršaj kod Jasike
Ne znajući za dolazak Rusa Huršid paša je rano izjutra 26. avgusta sa svojim snagama, oko 15.000 ljudi, krenuo u prelazak Zapadne Morave kod Jasike. Treba istaći da je Zapadna Morava u to vreme tekla oko 1,5km južnije, tj. tekla je bliže Kruševcu. Turci su započeli prelaz Morave na brodu u blizini Čitluka i dalje nastupanje ka glavnom srpskom šancu. On se tada nalazio nedaleko od današnje crkve u selu Jasika.
Ovaj šanac je branio lično Karađorđe a pored srpske pešadije imao je dva srpska i jedan ruski top. Kao neposredna rezerva se nalazio eskadron voljinskih ulana. U rezervi, u turskom logoru, ostao je Ismail bej, dok su sa druge strane Rusi su činili drugu odbrambenu liniju. I pored ogorčene borbe da se odbrani šanac, pad je bio neizbežan. Zbog toga se tražila odstupnica i novi, povoljniji teren za direktan okršaj.
Ustanici nisu uspeli da odbrane šanac kod Jasike, bitka je završena sa velikim gubicima na obe strane. Ipak su uspeli da zaustave napredovanje Turaka kroz dolinu Morave. Zbog bojazni od zaraze usled velikog broja stradalih u okršaju kod Jasike, Karađorđe i grof Orurk donose odluku da se povuku. Kao najpogodniji teren za bitku se pokazalo prostrano polje u Sastavcima kraj Morave, kod Varvarina.
Selo Varvarin se tada nalazilo na mestu gde je bio najpovoljniji teren za bitku. U toku jedne noći je svih 20 kuća premešteno na obližnju lokaciju, gde se selo i danas nalazi. Na tom mestu podignut šanac sa palisadama. Srpska vojska je brojala oko 3000 boraca i dodatno je bila ojačana sa 1000 ruskih dobrovoljaca. Kao i jednim odredom kozaka i sa 6 ruskih topova. Napravljena je taktika i plan kako da se zaustavi turski udar, čija je vojska sa albanskim odredima bila dosta brojnija.
Tok bitke i vojne operacije
Turci na čelu sa Huršid pašom stižu do Varvarina 6.(19)septembra i odmah pokreće ofanzivu na ustanike i napada šanac u polju. Glavni udar je išao ka pravcu gde su se nalazili ruski topovi, ali su uz velike gubitke bili odbijeni. Huršid paša je mirovao naredna dva dana. U međuvremenu se dogodio jedan od dvoboja koji je obeležio bitku i znatno osokolio Srbe i Ruse. Jovan Kursula je u megdanu ubio Arapina čime je znatno podigao moral kod srpske i ruske vojske koje su se spremale za novi udar.
Do njega je došlo 8.(21)sptembra kada je Huršid izdao naređenje za novi napad, očekujući da će jakim udarom da slomi ustaničke položaje. Artiljerski okršaj je trajao nekoliko sati, da bi se povela prava bitka. Kada je Huršid paša uvideo da Srbi i Rusi ne nameravaju da odstupe izdaje naređenje da se ponovo započne napad na rusko desno krilo.
Grof Orurk koji se nalazio na tom sektoru izdaje naređenje srpskoj konjici pod komandom Hajduk Veljka da napadne tursko levo krilo. Brojnija turska konjica je potisnula srpsku na povlačenje, ali je to bilo ono što je Orurk i očekivao. U tom trenutku se turska konjica našla u unakrsnoj vatri između artiljerije koja se nalazila u šancu, i ostatka koji je postavljen u šumarku.
Hajduk Veljko je iskoristio potpunu pometnju i izveo protivnapad, potpuno razbio dejstvo turske konjice i primorao je na potpuno povlačenje. Da bi spasao situaciju, Huršid paša naredio je rezervi napad na srpsku konjicu da je odseče i opkoli, ali je Orurk uputio u pomoć 4 ulanska eskadrona, kozački puk i srpske dobrovoljce. Turski napad je ponovo bio razbijen.
Heroji i posledice bitke
Nakon više bezuspešnih napada praćenih ogromnim gubicima Turci su se povukli u svoj logor da bi se na kraju posle novog sloma 10.(23) septembra povukli preko Morave, dalje prema Nišu. Istog dana je vest o pobedi kod Varvarina stigla do Beograda. Pobedom koja je ostvarena u bici propala je turska ofanziva i planovi da se uguši ustanak i da se ponovo pokori Srbija.
U bici su se najviše istakli Hajduk Veljko, Stanoje Glavaš i Jovan Kursula koji je svojim megdanom obeležio bitku. Po Jovanu Kursuli danas nosi ime osnovna škola i Kulturno-umetničko društvo u Varvarinu, a kao Dan opštine se proslavlja 23.septembar, dan pobede u bici po novom kalendaru.
Za junaštvo u bici su odlikovani i Milosav Resavac sa svojim odredom Resavaca, kao i paraćinska vojska pod komandom buljubaše Kutule. Odlikovanje za hrabrost dobili su i ruski vojnici koji su se istakli u ovoj bici. Isto tako i lokalne vojskovođe Stevan Kara, knez Jevta Brkić i Nikola Stojanović Mandrda, koji je u svojoj kući i proizvodio barut za potrebe vojske.
Šanac na Varvarinskom polju je bio izgrađen u obliku nepravilnog petougla, istočnom stranom okrenut prema Moravi. Na zapadnoj strani su bila smeštena dva bastiona sa topovima, okrenuta prema polju, što se pokazalo kao odlično taktičko rešenje koje je Turke uvelo u unakrsnu vatru. I danas stoje ostaci tog utvrđenja, a na stogodišnjicu bitke su Temnićani podigli spomenik na mestu birke grofu Orurku i junacima iz bitke. Njemu je 2010. pridodat novi, u čast 200 godina bitke.
Formiranje i gašenje naselja je prirodan istorijski proces, a istorija Srbije je takva da je na njenom prostoru mnogo naselja koja su vremenom nestala. Neka pripadaju dalekoj prošlosti i drugim civilizacijama, druga su dosta skorije istorije i nestala su usled burnih zbivanja u srpskoj istoriji. Kroz Temnić su takođe prolazile brojne struje i migracije, pa su neka od njegovih sela danas iščezla.
Danas Temnić ima 21 naselje, od čega je 20 seoskih. Do samog kraja 19.veka obuhvatao je znatno širi prostor i veći broj sela. Prema onome što je i Feliks Kanic tokom svog putovanja zabeležio, najveću štetu je srez Temnić doživeo 1896.godine, kada je 14 sela izdvojeno iz njegove uprave i dodeljeno okolnim srezovima. Najveći deo danas pripada Kruševcu, a ostatak Trsteniku, Levču i Pomoravlju.
Temnić savremenog doba
Srez je od samog kraja 19.veka konstantno stagnirao. Taj trend se nastavio i kasnije kada je na njegovom prostoru formirana opština Varvarin. Danas ima isti broj sela kao i nakon pripajanja temnićkih sela okolnim srezovima. Od druge polovine 19.veka postoji kontinuitet življenja u ovom kraju. Međutim, mnoga sela koja su ovde ranije postojala danas više ne postoje.
O njima možemo da saznamo na više različitih načina. Neka su sačuvana u toponimima, bilo da je to selište, crkvište, mezra, kako su beležili Turci i slično. Na osnovu toga se zna da je na tom prostoru bilo staro selo, ili je to sačuvano u narodnom sećanju i predanjima. Za druga naselja se može utvrditi iz popisa koje su sačinjavale vlasti, ali je njih danas teže mapirati na terenu, zbog pomeranja i seobi.
Kod nekih su uticale i prirodne pojave, najčešće poplave Morave. Poznato je da je Morava razdvojila Katun na dva dela, pa je podelila staro selo. Isto tako, sela Obrež i Bošnjane su promenila svoju staru lokaciju, jer se kod prvih pominjanja oba navode sa desne strane reke Morave. O toj pojavi najbolje govori čuvena narodna pesma “Oj, Moravo, moje selo ravno”.
Okolina Varvarina i ponovo naseljena sela
Oko samog Varvarina nalaze se dva napuštena. Jedno od njih je selo Varvarin koje se nalazilo na lokalitetu Selište, gde je bilo staro selo. Neposredno pre bitke na Varvarinskom polju, 1810.godine, svih 20 kuća je za noć preseljeno na mesto gde se selo i danas nalazi. Na starom mestu je ostalo poprište bitke i tragovi ovog naselja, kao i starijih jer se život na istom mestu odvijao i ranije.
Drugo je bilo selo Grabovac, prema onome što govore popisi veće naselje. O njemu govore i toponimi, na osnovu kojih se zna da se prostiralo na potezu od današnje Dakicke male u selu Varvarin, kraj Kneževe vodenice prema Bačini. Turci su ga iz nedovoljno poznatih razloga raselili, a najveći deo njegovih meštana naseljava Bačinu.
Kod ostalih naselja iz temnićkog kraja izvesno je da na današnjem mestu nisu bili ni Cernica, ni Orašje, ni Izbenica. Sva ona su naseljena tokom ili nešto pre 19.veka, iako su sva tri sela postojala i pre turskog perioda. Isto tako, pominju i ih izvori 16.veka, nakon čega su usled seoba zapustela. Kod sela gornjeg Temnića na svom starom mestu ostao je Krčin, a u delu prema Moravi Katun.
Navedena u izvorima i dokumentima
Do danas nije sačuvana ni jedna povelja kneza Lazara koja se odnosila na grad Kruševac i na njegovo osnivanje. U njima bi sigurno bilo dragocenih informacija o ovom kraju, pre svega o postojanju naselja, verovatno i o zanimanjima stanovništva. Zna se da prvi pomen Varvarina iz 16.veka koji pominje Varvarin kaže da se njegovi meštani taščije, odnosno kamenoresci.
Dosta pouzdanijih informacija može da pruži popis iz 1530.godine koji je najtemeljniji i najcelovitije sačuvan. U tom popisu se za kruševački i levački kraj navode i danas postojeća sela, koja su obeležena na mapama. Sela čija nekadašnja lokacija danas ne može da se potvrdi na terenu ili je sporna, na kartama nisu locirana. U slučaju mnogih korisni su toponimi.
Sela sačuvana u predanju
Takav slučaj je sa selom Babin Dol ili Do, i to je toponim koji se nalazi u blizini Obreža. Smešten je u neposrednoj blizini reke Velike Morave, prema Gornjem Katunu. Inače, ovaj popis ne beleži postojanje Obreža u nahiji Levač, zato što u to vreme Obrež pripada nahiji Zagrlata i nalazi se sa desne strane reke Morave.
Drugi slučaj je selo Peščanica, kako je zabeleženo u popisu. Kod Karanovca postoji toponim Pešanica, ili staro selo, od kog je kasnije po svoj prilici formiran Karanovac. Ovo su sela koja uz pomoć poznatih toponima mogu jednostavnije da se lociraju. Još neki od toponima bi mogli da se poklope sa podacima iz popisa, čime bi se ubikacija na terenu olakšala, jer je ne mali broj napuštenih sela nahije Levač.
Dosta je komplikovanije sa selima koja iz popisa ni na ovaj način ne mogu da se mapiraju jer se toponimi ne poklapaju sa imenima iz popisa. Postoji navedena mezra Bošnjak, što bi značilo napuštano selo, što bi ukazivalo na staru lokaciju Bošnjana, pre nego što je naseljeno ponovo na mestu na kom se i danas nalazi.
Sela Parcane, Marenovo i Zalogovac nisu u ovom popisu zabeležena. Kada je Parcane u pitanju, i danas postoji deo sela koji se zove Dudovac, kako se zvalo i staro selo. U popisu se navodi selo Marojevac, za koje se pretpostavlja da bi moglo da bude selo od kog je kasnije nastalo Marenovo. Ipak, lokacija na terenu pokazuje drugačije.
Šta istorija ovog kraja govori?
Istorija govori da je Temnić oduvek bio povoljan prostor za život, a i za ondašnje prilike gusto naseljen kraj. Popis za kruševačku kazu, kojoj je pripadala i nahija Levač, kažu da je u to vreme imao 4.791 srpskih i 316 muslimanskih kuća, 12 manastira i 9 džamija, a u to vreme 34 napuštena sela. Kasnije se taj broj napuštenih sela uvećao, dok su druga osnivana. Na istraživačima je da ustanove gde su se tačno nalazila ona sela koja su u međuvremenu nestala.
Istorija takođe govori da je ovaj kraj povremeno bio napuštan, kao i da je uvek izova naseljavan. Ono što treba da upozorava su najnoviji popisi koji već četiri decenije unazad beleže konstantan pad stanovnika po selima Varvarina. Svedoci smo da i danas imamo napuštenih sela širom Srbije. Treba voditi računa da se lista nekad napuštenih sela Temnića ne i u savremeno doba proširivala.
Temnić je geografska oblast Šumadije koja obuhvata prostor između Velike Morave na istoku, planine Juhor na severozapadu. Počinje od Blagotina pa do Milutovca kao južne tačke, i odatle duž Zapadne Morave sa južne strane. Nedaleko od mesta gde se Zapadna Morava spaja sa Južnom Moravom nalazi se i središte regije, Varvarin.
Čitava opština Varvarin obuhvata regiju Temnić, ali je ova regija širi pojam nego sama opština. U prošlosti je to bio srez Temnić, koji se u doba najveće teritorije protezao do Jagodine. Kasnije je bio podeljen na tri sreza – belički, levački i temnićki. Čak i nakon toga mnoga temnićka naselja su izuzeta od sreza. Ona se danas nalaze u susednim opštinama, pa i okruzima.
Varvarin je postao središte sreza, a kasnije i optine Varvarin, pa je tako i središte regije. Temnić danas ima 21 naselje, jedno gradskog tipa i 20 seoskih, i nešto više od 20.000 stanovnika. U materijalnom pogledu karakterišu ga brojni ostaci bogate istorije, od praistorije do danas. Takođe i brojna prirodna bogatstva koja ga u savremeno doba čine sredinom koja nudi sve pogodnosti za život.
Varvarin
Varošica koja se nalazi na levoj obali Velike Morave na uglu koji gradi sa Kaleničkom rekom. Kontinuirano je naseljena od 19.veka, starosedelačkim kao i doseljenim porodicama Cincara ili iz Stare Srbije. Prvi put je izvori pominju u 16.veku, kada se na tom prostoru javlja naselje Bela Crkva. Spomenuta je kao naseljeno mesto sa 118 kuća.
Naselje se kroz vekove pomeralo, u nekim periodima i zapustelo, ali od 19.veka ima kontinuitet življenja. Od 1882.godine stiče status varoši i počinje da napreduje. Danas naselje ima oko 2.200 stanovnika, i središte je javnog, kulturnog i privrednog života opštine i regije Temnić.
Selo Varvarin
Istorijat i razvoj sela Varvarin je nerazdvojan od varoši, budući da se uglavnom radilo o jednom naselju. Selo Varvarin se pod tim imenom prvi put pominje s kraja 15.veka i vojnog pohoda mađarskog kralja protiv Turaka. Tom prilikom dolaze do Kruševca i pale tursku flotu kod Stalaća, a zadržali su se na suprotnoj strani, kod Varvarina.
Kasnije ga posećuje i Bertrandon de la Brokijer, a kroz istoriju Varvarina prolaze i drugi putopisci. Neki od njih su bili Josif Pavle Miteser, Oto Dubislav Pirh, Feliks Kanic i drugi. Sve do bitke kod Varvarina selo se nalazilo u današnjem Selištu, gde se spajaju dve Morave.
Uoči bitke je premešteno na mesto gde se i danas nalazi. Selo Varvarin ima oko 1.800 stanovnika, i taj broj se vremenom smanjuje. Danas je poznato je po brojnim poljoprivrednim proizvođačima, zanatlijama i alasima, a nekad i skeledžijama na Moravi.
Obrež
Selo Obrež je prema narodnom predanju dobilo ime zbog toga što se nalazilo “o bregu”, po drugom je sačuvalo staro ime odakle je bila većina doseljenika, dok je po trećem vezano za obrezanje koje je tu obavljeno. Prvi dokument koji ga pominje je turski popis iz 1530.godine, kao Pregye.
Jedino je od današnjih temnićkih naselja koje nije pripadalo nahiji Levač, čiji je deo Temnić bio. Inače, u to vreme se nalazilo sa desne strane Morave i verovatno je bilo južnije nego danas. Uz starosedelačke porodice najviše je doseljenih iz Stare Srbije.
Obrež je jedno od najvećih sela u Srbiji, sa više od 3.000 stanovnika. Ništa manje i brojnu dijasporu, što Obrež čini gotovo varošicom. Selo ima osmogodišnju osnovnu školu i poznato je po poljoprivrenim proizvođačima i porodičnim firmama.
Gornji Katun
Gornji Katun je naselje koje se danas nalazi sa leve strane Velike Morave. Postoji nekoliko legendi o poreklu imena sela i jedna kaže da se nekada zvalo Kadunjač, i da je od toga poteklo ime sela, dok druga kaže da se kod Turaka zvalo Ardun ili Ardunjač.
Najraniji popis u kom se pominje navodi ga kao Katun, i to Gornji i Donji. Verovatnije je tačnije predanje da su se ovde nalazili katuni ili da je ime došlo sa doseljenicima koji su naselili selo. U ovom selu je pronađen najstariji ćirilični spomenik kod Srba, “Temnićki natpis”. Selo danas ima oko 1.500 stanovnika, četvorogodišnju osnovnu školu i poznato je po poljoprivrednim proizvođačima i malim preduzetnicima.
Donji Katun
Donji Katun je ime dobio na identičan način, ista je legenda o poreklu imena. Zapravo, dok Morava nije promenila tok ovo je bilo jedno selo. Posle velike poplave s kraja 19.veka Morava je promenila tok i uništila staro selo. Donji Katun se nakon toga našao sa druge strane reke, i danas je jedino selo varvarinske opštine sa desne strane Morave.
Kao i Gornji Katun ima četvorogodišnju osnovnu školu. Pored starosedelačkih porodica selo je najviše naseljeno doseljenicima sa Kosova, a jedan od najpoznatijih meštana sela bio je knez Mileta Radojković. Selo danas ima nešto više od 1.000 stanovnika, i poznato je po poljoprivrednim proizvođačima. Za Temnić je značajno i zbog pronalaska najstarijeg ćiriličnog spomenika u Srbiji, Temnićkog natpisa.
Maskare
Maskare je prema predanju dobilo ime vezano za suprugu Todora od Stalaća, Ikoniju. Baš kao i Varvarin, zbog varvarizma nad njenim telom, legenda kaže da su Turci hteli da oskrnave telo. Jedan od njih sprečio jer je to maskara (sramota). Druga legenda govori navodi da je ime sela zbog brojnih maski koje su tu pronađene. Kraj sela se nalaze ostaci rimskog utvrđenja Bedem.
Najstariji popis ga pominje upravo pod ovim imenom. Selo je dosta čuveno po proizvođačima ruža, po Burdušu i visećem mostu na Moravi. Danas ima oko 450 stanovnika, koji najvećim delom potiču iz Stare Srbije, najviše Vranja.
Bošnjane
Bošnjane je prema legendi ime dobilo po Bošku Jugoviću, koji se u selu rodio na putu prema Kruševcu. Druga legenda kaže da je ime dobio po Turcima Bošnjacima, ili da je pripadao kao posed nekom spahiji Bošnjaku. Najstariji pomen potiče iz popisa 1530.godine, koji ga navodi kao selo Bošnjak.
Selo je napuštano i sa desne obale premešteno na levu, gde se i danas nalazi. Današnje selo je obnovljeno, ne pre 18.veka, kada ga izvori ponovo spominju. Bošnjane danas ima oko 1600 stanovnika i osmogodišnju osnovnu školu. U zemlji je poznato po brojnim farmama koka nosilja i po vrsnim harmonikašima i slikarima. Rodno je mesto Miroslava Miškovića i Zorana Anđelkovića.
Bačina
Bačina je jedno od najvećih sela Temnića, mesto iz kog su potekli mnogi znameniti građani Srbije. O selu bi imalo puno da se kaže, pre svega jer upravo ono krije istoriju nekoliko naselja Temnića kojih danas više nema.
Jedno je od najstarijih sela, i pomenuto je prvi put 1411.godine u Hilandarskoj povelji despota Stefana Lazarevića. Legenda kaže da ime sela potiče od bačija koje su pripadale meštanima sela Grabovca. To selo je raseljeno, a meštani su po kazni preseljeni na mesto današnjeg sela.
Po bačijama koje su pripadale meštanima okolnih sela koji su tu preseljavani, nastalo je ima Bačina. U selu ili njegovom ataru se danas nalaze brojne starine ili bliske ili davne prošlosti. Bačina danas ima oko 2.000 stanovnika, osmogodišnju osnovnu školu, i poznata je po preduzimljivim meštanima i seoskom turizmu.
Orašje
Orašje koje se nalazi na današnjem mestu kao naselje potiče iz novijeg doba, posle Drugog srpskog ustanka. Staro selo se nalazilo na drugom mestu. Izvesno je postojalo jer ga popis iz 1530.godine navodi upravo pod istim imenom, kao deo nahije Levač.
Nije sačuvano ni puno legendi o imenu sela, osim da se govori da je bilo bogato orasima. Verovatno odatle i potiče ime sela. Danas je Orašje pre svega poznato po mineralnoj vodi “Soko”, po kulturnoj manifestaciji posvećenoj kiseloj vodi. Takođe i po malim poljoprivrednim proizvođačima. Selo danas imao oko 700 stanovnika, 5 zapisa i četvorogodišnju osnovnu školu.
Cernica
Cernica je selo koje se u prošlosti nije nalazilo na mestu na kom se danas nalazi. Ono se tek tokom 19.veka ovo selo odvojilo od Bačine zbog doseljenika. Kaže se da je ime dobilo po Cerničkom potoku i brojnim cerovima.
Ipak, popis iz 1530.godine navodi selo istog imena. Zna se da se nalazilo u približno istom kraju u kom se selo i danas nalazi. Selo danas ima 275 stanovnika i jedno je od najmanjih u opštini.
Izbenica
Izbenica je prema legendi dobila ime po izbama (zemunicama) u kojima su prvi stanovnici stanovali. Današnje selo naseljeno je tek oko Prvog srpskog ustanka, i to sa Kosova. Sasvim izvesno istoimeno selo postojalo i dosta ranije, i to popis navodi Gornju i Donju Izbenicu. Oba sela su vrlo verovatno zapustele pre ponovnog naseljavanja.
U neposrednoj blizini sela se nalaze brojne starine, uključujući ostatke kapele i utvrđenja Videnovac. Prirodni ambijent je takođe obeležje sela, pre svega prirodne lepote na obroncima planine Juhor. Današnje selo ima oko 550 stanovnika i četvorogodišnju osnovnu školu.
Suvaja
Suvaja je selo koje je nastalo tokom 19.veka, od doseljenika poreklom iz Rumunije. Najstariji zapisi i sećanja ih zovu Vlasi, i njihovu odeću opisuju kao kod Vlaha Carana iz Krajine. U prvo vreme je selo bilo dosta bliže Izbenici kraj reke. Nakon spora meštana oko vode izmestilo na mesto na kom se danas nalazi i po potoku je nazvano Suvaja.
Ono što je posebno obeležje Suvaje su meštani koji većinom rade u inostranstvu. U selu danas živi nešto više od 100 stanovnika, a najveći broj njih danas živi na privremenom radu u inostranstvu.
Donji Krčin
Donji Krčin je jedno od najvećih naselja kraja Gornji Temnić, u gornjem toku Kalenićke reke. Ime sela prema zapisanoj legendi potiče od iskrčene šume kako bi se dobila obradiva zemlja. Jedno je od najstarijih sela Temnića i varvarinskog kraja, čija istorija traje oko pola veka.
Današnje selo se nalazi na važnom regionalnom putu prema Levču i Šumadiji, i poznato je po voćarskim kulturama, pre svega jagoda, maline i kupine. Donji Krčin ima oko 350 stanovnika, kao i osmogodišnju osnovnu školu sa najvećom mrežom područnih škola u opštini Varvarin.
Gornji Krčin
Gornji Krčin je ime dobio na isti način kao i Donji Krčin, razlog je krčenje zemljišta ili krčanje stomaka meštana koji su bili izloženi teškom fizičkom radu. U jednom trenutku izvori su zabeležili da je postojao i Srednji Krčin. Pominje se 1818.godine nakon čega ga u popisima nema.
Postojanje ovog sela, kao i Gornjeg i Donjeg Krčina beleži i turski popis 1530.godine. I tada su sva tri sela postojala kao deo Levačke nahije. Kasnije su po svoj prilici napuštena usled ratnih stanja. Naselje se vremenom utopilo u jedno od dva naselja koja i danas postoje. Gornji Krčin danas ima oko 250 stanovnika.
Zalogovac
Zalogovac je selo koje postoji još iz doba turske vladavine. Izvesno je da 1530.godine nije postojalo, ili se nije beležilo pod tim imenom. Kada je popisano početkom 19.veka smatralo se da postoji već 200 godina. O imenu sela postoje dve legende, jedna je ta da se nalazilo “za lugom” pa da se prvo zvalo Zalugovac.
Druga legenda kaže da su ga Turci dali nekom od Srba “pod zalogu”, te da ime potiče odatle. O starini sela dosta govori mesto Kovaluk, gde postoji brojni arheološki ostaci i gde je prolazio “carski drum”. Današnje selo ima oko 900 stanovnika, osmogodišnju osnovnu školu i pre svega je poznato po proizvodnji jagoda.
Marenovo
Marenovo je jedno od najmlađih naselja opštine. Pretpostavlja se da je selo nastalo oko 1835.godine. Do tada je bilo zaseok Zalogovca ili da je naknadno naseljeno. Ne pominje se u prvom srpskom popisniku sela 1818. nema ga ni u turskim popisima. O imenu sela postoje isto dva predanja.
Prema jednom predanju selo je dobilo ime po nekom Marjanu, koji se ovde prvi doselio te se u prvo vreme selo zvalo Marjanovo. Po drugom, da je selo dobilo ime po nekom Marinu, nastojniku imanja Kneza Miloša, te se u početku zvalo Marinovo. Današnje selo ima oko 450 stanovnika, poznato je po vinogradima i proizvodnji jagoda.
Parcane
Parcane je staro selo, ali iz popisnika sela iz 1818.godine. Današnje selo nema veze sa onim koje je postojalo pre toga, a ni kada je tačno raseljeno. Stari kraj u selu se i danas zove Dudovac. Izvesno je da je postojalo i u 18.veku, a da je do raseljavanja došlo najverovatnije u doba Kočine krajine.
O poreklu imena sela legenda kaže da potiče najverovatnije od para koje su na tom mestu pronađene, što znači da je na tom mestu i ranije bilo naselja. Današnje selo ima oko 550 stanovnika, četvorogodišnju osnovnu školu i poznato je po staroj crkvi u selu.
Toljevac
Toljevac se računa u jedno od najstarijih naselja regije Temnić, bar od vremena kada je u kontinuitetu naseljen. O poreklu imena sela postoje dve legende. Jedna kaže da potiče od tonja, vrste magle koja ga je obavijala, pa da se prvo zvalo Tonjevac.
Druga legenda kaže da ime sela potiče od izvesnog Tonje. On je bio viđeniji čovek koji se tu prvi naselio pa je po njemu selo i dobilo ime. Danas Toljevac ima oko 570 stanovnika i poznato je po “Kupusijadi u Toljevcu”, koja je pokrenuta kao takmičarska manifestacija.
Pajkovac
Pajkovac je selo koje nastaje približno u isto vreme kada i druga naselja ovog dela Temnića, najverovatnije sredina 18.veka. Takođe se beleže dve legende o imenu sela. Prema prvoj legendi kaže se da je ime dobilo po izvesnom Pavlu koga su zvali Pajke.
Druga kaže da ime potiče od toga što su se meštani dosta patili od Turaka pa je prvo ime bilo Patkovac, da bi kasnije promenilo ime u današnje. Danas je to jedno od manjih sela opštine Varvarin i regije Temnić, i ima oko 150 stanovnika. Jedino je selo osim Cernice koje nema meštane koji su na radu u inostranstvu.
Karanovac
Karanovac je selo koje takođe postoji od sredine 18.veka. Ppostojalo je i dosta starije naselje u blizini sa kog je selo raseljeno. To potvrđuje i popis iz 1530.godine koji beleži selo Karanovci. Isto tako i mesto Pešanicu, kako se zove Staro selo kod Karanovčana.
Prema legendi selo je dobilo ime ili zbog toga što je tu bilo dosta pobijenih Turaka. Možda i zbog toga što su se u tom kraju mnogo svađali, starinski rečeno karali, kako se pričalo u okolnim selima kad su legende zabeležene. Današnje selo Karanovac ima oko 400 stanovnika i poznato je po organskoj proizvodnji hrane u malim gazdinstvima.
Mala Kruševica
Mala Kruševica je naseljena u toku Prvog srpskog ustanka, kada je imala deset kuća. Selo je i danas malo, ali kao i tada zbijenog tipa. Najverovatnije je naseljeno doseljavanjem sa Kosova. Prema jednoj od legendi postalo od sela Poljne iz Levča. To selo postoji u turskom popisu iz 1530.godine kada je zabeležena i Kruševica u ovom kraju.
Pretpostavlja se da ime sela potiče od krušaka za koje se kaže da ih je u selu bilo mnogo. I danas važi za selo poznato po proizvodnji voća. Pre svega po proizvodnji veoma ukusnog meda, jer ima idealne uslove za pčelarstvo. U selu danas živi oko 300 stanovnika.
Naselja regije Temnić danas su veoma lepa, kako pomoravska tako i planinska, koja su smeštena po obroncima Juhora. Ovde možete da uživate u lepoj prirodi, idealnim uslovima za seoski turizam i rekreativne sportove, poput biciklizma. Isto kao i u brojnim starinama, crkvama, lokalitetima ili zapisima. Ono što je prisutno nekoliko decenija u nazad, pad broja stanovništva u svim naseljima Temnića. To dolazi usled pada privredne delatnosti, iako su potencijali zaista brojni.
Današnja podela koja postoji kada je u pitanju Varvarin, na varoš i selo, relativno je novijeg doba, iz 19-og veka. Prema anegdoti, kada je kralj Milan ukazima dodeljivao status varoši, jedan deo meštana Varvarina pristao je da plati taksu. Drugi deo pak to nije hteo. Deo severno od Kalenićke reke je nakon toga proglašen za varoš, dok deo južno od reke ostaje selo. Istorijski razvoj je istina malo složeniji.
Prva beleženja imena u izvorima
U istorijskim izvorima se prvi put pominje Varvarin, u 15.veku, da bi se brzo nakon toga na istom mestu javilo naselje Bela Crkva, početkom 16.veka. Ostaje nejasno da li je naselje postojalo i pre toga, u doba Moravske Srbije kneza Lazara, kada je Temnić bio gusto naseljen. Isto tako, da li je ovo uvek bilo samo jedno naselje, ili su u nekom momentu isto bila razdvojena i tako koegzistirala.
Bar kada je u pitanju selo Varvarin, tu je situacija dosta jasna, svi putopisci i njihove karte ga lociraju na mesto današnjeg Selišta, u Sastavcima, gde nastaje Velika Morava. U zavisnosti od toga kako je Morava plavila, a u srednjem veku je imala dublje korito i bila plovna do Stalaća, verovatno se i selo pomeralo, ali je uvek bilo na tom potezu, sve do Prvog srpskog ustanka.
Ono što je oduvak bila karakteristika Varvarina, bez obzira na period, mesto je uvek imalo belu crkvu, i to je ono što bi svaki putopisac ili dokument uočio i zabeležio. Očigledno da se upravo pod tim uticajem u izvorima mesto često javlja pod dva različita imena, što neće biti slučaj samo u najranijim godinama pominjanja, već i kako se bližimo našem vremenu.
Varvarin u doba turske vlasti
Prvi pouzdani podaci o Varvarinu novijeg doba pod turskom vlašću počinju da se javljaju 1740-1741.godine kada je rađen popis Jagodinske nahije za defterdara Lala Mehmed pašu. Varvarin je u to vreme pripadao njegovom temliku, što je najverovatnije osnova iz koje je izveden naziv za region Temnić, i koji se u to vreme protezao do Jagodine i Belice.
Postoji i ranije zabeležen pouzdani podatak o Varvarinu, sa početka 18.veka, koji se javlja na Epšelvicovoj karti iz 1718. godine, gde je ucrtan Varvarin. Međutim, na ovoj karti je Varvarin prikazan kao napušteno mesto. To ne treba da čudi jer je tek bio završen austrijsko-turski rat, nakon kog je najveći deo Šumadije zapusteo, a po popisu na ovom prostoru je živelo 28.000 stanovnika.
Varvarin u doba austrijsko-turskih ratova
Varvarina nema ni u Najpergovom popisu Srbije posle Požarevačkog mira i novog austrijsko-turskog rata. Mada, u samom popisu su dati čak i prelazi preko reka, ili bar oni značajniji. Iz Jagodinskog distrikta kome je Varvarin pripadao moglo se preći u Tursku samo kod Kukljina i Bogdanja. Tu je bila granica tadašnje Kraljevine Srbije, odnosno baš kod Varvarina će biti granica Beogradskog pašaluka.
Takođe je interesantno da i po Najpergovom popisu i po Epšelvicovoj karti Kruševac nije povezan sa Carigradskim drumom preko Jasike, Varvarina i Jagodine. Nego je put išao desnom obalom Zapadne Morave do Stalaća gde se prelazila Južna Morava. Put je zatim izlazio na Carigradski drum negde kod današnjih Pojata. U kasnijim austrijskim i srpskim izvorima iz tog perioda, Varvarin se ne pominje, ali se tada javlja naselje Bela Crkva.
Ovde se sigurno radi o dva naselja, što se vidi iz austrijskih karata iz 18.veka. Bela Crkva se nalazila na prostoru današnje varoši Varvarina a Varvarin na mestu Selište, gde je selo dočekalo početak 19.veka. Povremeno su egzistirala oba naselja istovremeno a povremeno samo po jedno. Ono što je i za jedno i za drugo bilo zajedničko je postojanje bele crkve.
Varvarin u putopisima
Kroz Varvarin, tačnije tadašnju Belu Crkvu, je 1784. godine prošao Josif Pavle Miteser. Njegov putopis je značajan jer osim priče sadrži i kartu, na osnovu koje može da se zaključi da je Kalenićka reka imala korito, kod današnjeg Varvarina, nekih 500 do 600 m severnije nego danas. Naselje Bela Crkva se prema karti nalazilo se južno od Kalenićke reke, kao i crkva.
Bela Crkva je bila relativno veliko selo sa 23 loše sagrađene hrišćanske kuće. Kroz selo je prolazio put kojim su mogle da se kreću i kočije. Taj put je išao iz Jagodine, preko Obreža, Bele Crkve, Bošnjana, Šanca i Jasike za Kruševac. Preko Kalenićke reke je postojao mostić, najverovatnije drveni, kojim su mogle da prelaze kočije.
Najvažniji podatak koji Miteser pominje je da u Beloj Crkvi postoji jedna crkva, sagrađena od kamena. Ta crkva bele boje se pominje i u drugim, ranijim izvorima. Miteser ne govori o tome u kakvom je stanju tada crkva bila. Najverovatnije bi zabeležio da je bila u lošem stanju ili da je kojim slučajem bila oštećena.
Nakon ovoga Varvarin se na neko vreme gubi iz istorijskih izvora. Ovaj kraj se ponovo pominje u vreme Kočine krajine, 1788.godine. Tada se beleži da je Temnić kao kraj prilično zapusteo, skoro sva naselja,. To će se dogoditi poslednji put do savremenog doba. Očigledno da se uoči ustanaka kraj oporavio a naselja oživela jer su dočekala ustanak.
Varvarin u oslobođenoj Srbiji
Sve do 1810.godine i čuvene bitke koja se odigrala na Varvarinskom polju selo se nalazilo na mestu Selište. Odatle je uoči bitke raseljeno na mesto gde se i danas nalazi, oko 20 kuća. Na novom mestu ga je zatekao Oto Dubislav Pirh koji posećuje Varvarin 1829.godine i beleži lep utisak koji je stekao. Varvarin se tada po njegovom opisu uveliko oporavio, dvorišta su bila ograđena, a kuće pokrivene crepom i ušorene
Nakon ustanaka je krenuo veći talas doseljavanja u oslobođenu Srbiju, kada se više porodica Cincara se naselilo u Varvarin. Od tada mesto počinje ubrzano da se razvija. Bio je to talas naseljavanja u kom je stanovništvo kneževine utostručeno. Naseljavanjem iz različitih pravaca i struja formirale današnje porodice u varvarinskom kraju, a zahvaljujući preduzimljivosti naseljenika mesto krenulo da cveta.
Trud doseljenika u zajednicu su podržale i brojne starosedelačke porodice, najviše su procvetali trgovina i zanatstvo. Najveći uspeh su ostvarili dobijanjem ukaza od kralja Milana Obrenovića 29. septembra 1882. godine. Kraljevim ukazom je Varvarin zvanično proglašen za varoš. Oko dve decenije ranije se dogodila fizička podela, kada je varošica podignuta kraj bele crkve. Zemljište je u to vreme pripadalo Gornjem Katunu.
Sve do ukaza kojim je proglašeno za varoš Varvarin naselje na tom mestu je bilo poznatije kao Bela Crkva. Tako su ga mnogo češće zvali, što je i u prošlosti bio slučaj. Zabeleženo je da početkom 20.veka varoš počinje da stagnira. Tada osim nešto trgovine i zanatlija, kao i nekoliko kafana nema veće ponude kulturnog života. Varoš je tada imala školu, crkvu, poštu i sresku kancelariju, kao sedište sreza Temnić.
Varvarin u savremeno doba
Na isti način se odvijao život sve do kraja postojanja Kraljevine Srbije. Do tranzicije je došlo promenom društvenog poretka u zemlji nakon Drugog svetskog rata. U to vreme započelo se sa temeljnijom, planskom industrijalizacijom ovog pre svega poljoprivrednog kraja. Tada su i varoš i selo Varvarin doživeli novi polet i demografski rast. Krajem 20-og veka je taj polet bio sasečen, a mesta ponovo stagniraju.
Varoš i selo Varvarin se i danas nalaze na istom mestu gde su se nalazili od 19-og veka. Prema najnovijim statističkim podacima varoš Varvarin ima oko 2200 stanovnika, a selo Varvarin 1800 stanovnika, sa opadajućim trendom. Pored različitih sadržaja za svakodnevni život i kulturno-istorijskih znamenitosti, mesta i dalje krasi bela crkva kraj Velike Morave, posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.
Prošlo je 75 godina od dana kada je Varvarin poslednji put oslobođen. To nije bilo poslednje ratno razaranje sa kojim se mala pomoravska varoš suočila tokom 20.veka. Ipak, poslednji put da se nalazila pod okupacijom. I dugo je samo ta činjenica bila važna dok su pojedinosti o samom događaju vremenom lagano padale u zaborav. Ali, šta danas znamo kako je izgledao taj 14.oktobar, dan oslobođenja?
Kratka hronologija zbivanja
Ako prođemo kroz istorijat zbivanja tog oktobra 1944.godine, zapravo je jako malo poznatih činjenica. Nije da one nisu zabeležene, ali je za razliku od mnogih ranijih zbivanja ovde mnogo toga ostalo nedorečeno. Premda, poznato je da je po oslobođenju Varvarina 1918.godine u njega prvi ušao major Dušan Dodić iz Milutovca, na belom konju.
Ovako preciznih informacija nema kada je dan oslobođenja 1944.godine u pitanju. Čak ni kao deo usmene tradicije, iako se 14.oktobar kao značajan i važan dan slavio više od šest decenija. Zabeleženo je da je znameniti lekar Vlastimir Godić bio prvi partizan koji je istog 14.oktobra ušao u oslobođeni Kruševac. Po njemu danas nosi ime Dom zdravlja u Varvarinu.
I ovde takođe ostaje dosta praznog prostora. Da li se odgovori možda nalaze u samim događajima koji su prethodili oslobođenju, teško je reći. Činjenica je da su obe strane ostale nemušte što se tiče detalja, skoro da ih prećutkuju. Istoriografija se pak do danas gotovo ni malo nije ozbiljnije bavila pitanjem oslobođenja iz 1944.godine. Izvesno je, Varvarin jeste oslobođen tog 14.oktobra.
Kontroverza oslobodioca
Poslednjih godina je i u istraživačkim krugovima, kao i u štampi, sve prisutnije da Varvarin tog oktobra nisu oslobodili partizani. Kako se verovalo uz sadejstvo Crvene armije koja se bližila iz pravca Bugarske. Naprotiv, učinile su to četničke jedinice. Ovo ne bi trebalo da preterano čudi, s obzirom da je do leta 1944.godine Temnić pretežno bio četnički kraj.
Dokumenta četničkog pokreta i izveštaji pružaju informaciju o nekim zbivanjima u toku samog rata. Isto tako daju neke informacije i o danu oslobođenja. Prema njima, Varvarin je bio jedno od dvadesetak gradova i varoši u Srbiji koje su oktobra oslobodili četnici. Dogodilo se to neposredno pre dolaska Crvene armije. Ista dokumenta pokazuju da je Varvarinski korpus – gorski štab 157 prilikom akcije zarobio 350 Nemaca.
U tom trenutku korpusom je komandovao Milić Rausavljević Raus. Maja 1944.godine on je izdao dve direktive borcima svog korpusa o borbama, pravcima nastupanja i ciljevima akcija. Ni prema crvenoarmejskim arhivama Komande Trećeg ukrajinskog fronta Crvene Armije nema pisanih potvrda. Njihove jedinice 13/14.oktobar 1944. nisu vodila borbe u kruševačkom kraju protiv Nemaca.
U to vreme odvijala se Kruševačka operacija Rasinsko-topličke grupe Deligradskog korpusa Jugoslovenske vojske u Otadžbini. Ipak, izvesno je da su jedinice Crvene Armije već bile u neposrednoj blizini. Na dan 13.oktobra nalazile kod Stalaća. Tada je potporučnik Aleksandar Zlatković, u ime komandanta Keserovića, išao u štab u svojstvu kurira i predstavio situaciju na terenu.
Dan oslobođenja danas
Koliko se danas sećamo tog 14.oktobra 1944.godine i da li smo u dovoljnoj meri svesni njegovog značaja? Da li je moguće danas, nakon 7 decenija staviti tačku na nesrećna zbivanja koja su se tada dešavala? Kao i na podele koje do danas nisu završene? Da li su i danas žrtve jedne ili druge strane manje vredne, kao i građani koji su dali svoje živote u borbi za slobodu?
Dan oslobođenja Varvarina, 14.oktobar, zaslužuje da se o njemu zna mnogo više. Isto tako i da se rasvetle mnoga zbivanja pre i posle njega. Zaslužuje to kao dan kada je Varvarin poslednji put u svojoj novijoj istoriji oslobođen. Zaslužuju i to mnogi sugrađani koji su tih godina stradali ili su preživeli torturu, a čije duše takođe zaslužuju večni mir.
