Kada govorimo o vašaru u Varvarinu, koji ima veoma dugu tradiciju, treba napomenuti da je ovaj kakav ga danas poznajemo naslednik nekadašnjeg štočnog vašara. Prvi stočni vašar u varošici održan je 1854.godine, u takvom formatu, dok se prvi vašar održao 1839.godine.
Panađuri su u tadašnjoj Kneževini Srbiji bili prvi put ustanovljeni na leto 1839.godine. Prvi panađuri su trajali tri dana, i Varvarin, čija se varoš u to vreme naziva Bela Crkva, bio je jedna od 10 varošica Srbije koja je organizovala panađure. U isto vreme su ustanovljeni i petodnevni panađuri.
Ovaj podatak nam govori da je Varvarin u to vreme bio napredna varošica, s obzirom na to da se našao u krugu organizatora. Pored toga, u neposrednoj blizini su u isto vreme održavani panađuri u Kruševcu, Kraljevu i Ćupriji, što znači da je Varvarin bio poznat trgovački centar u to doba.
Prvi panađuri u Srbiji
Panađur u 19.veku
Panađuri su, kako izvori pokazuju, postojali i u vreme kneza Lazara i Moravske Srbije, da su u Kruševcu bili organizovani. Dolaskom Turaka se način života u mnogome izmenio, da bi tradicije krenule da se obnavljaju sa obnovom srpske državnosti.
Međutim, već pri organizaciji prvih panađura u Srbiji došle su do izražaja slabosti srpske privrede i njena krhka proizvodnja. Određeno je da se na panađurima moglo trgovati stokom i proizvodima domaće radinosti, sa namerom da se zaštite domaće zanatlije od konkurencije.
Zbog toga su uvedena brojna ograničenja, u pogledu trgovanja industrijskom i stranom zanatskom robom. Ipak, ograničenja su često morala da se menjaju, kao i formati panađura, neki su osnivani, drugi su gašeni, a do donošenja Zakona o panađurima 1865.godine bilo je 19 takvih promena.
Stočni vašari i Zakon o panađurima
Stočni vašar
Panađuri su bili prilično korisni za seosko stanovništvo koje je na njima nabavljalo jeftiniju rubo, a da u isto vreme prodaje i svoje viškove iz domaće radinosti. Na dobitku su bile i seoske opštine zbog prihoda koji su dolazili od zakupa i taksi, što je Varvarinu u to vreme bilo naročito korisno.
Kako su domaće zanatlije bile na dosta velikom udaru u pogledu cenovne konkurentnosti i strane zanatske a posebno industrijske robe, knez Miloš je 1859.godine uveo zabranu da se njom trguje na panađurima. Odlukom od 7.jula 1859.godine ustanovljeni su marveni panađuri – stočni vašari.
U kratkom roku se ipak pokazalo da je to bila veća šteta po poljoprivredu nego što je bila korist, pošto mnoga oruđa nisu mogla da se nabave. To je dodatno kočilo razvoj poljoprivrede. Rezultat svega toga bilo je usvajanje Zakona o panađurima 1865.godine, gde je kao kompromis usvojeno da se trguje svom robom.
Panađuri su od tada bili trodnevni, i održavali su se samo u mestima gde je zakon dozvoljavao. Jedno od tih mesta bila je i Bela Crkva, kako se varošica i dalje naziva. Iz sačuvanih dokumenata i izveštaja zna se najviše trgovalo stokom, a da su od dućana najzastupljeniji bili boltadžijski trgovci II i III klase.
Stočni vašar na prelazu vekova i Velika poljoprivredna izložba 1906.godine
Velika poljoprivredna izložbau Varvarinu 1906.godine
Stočni vašari su se održali kao vrlo važne smotre sve do kraja 19.veka, šta više, njihov broj se vremenom uvećavao. Nova transformacija se dogodila 1902.godine donošenjem Zakona o panađurima i nedeljnim pazarnim danima.
Izmenama u zakonu tada je definisano da se na stočnim vašarima moglo trgovati: stokom, stočarskim i poljoprivrednim proizvodima, kao i hranom za ishranu ljudi i stoke. Zakonom je bilo zabranjeno da se organizuju sve atrakcije kao što su panorame, cirkusi, predstave i ostali vidovi zabave.
Stanje je brzo nakon toga promenjeno, izmenama Zakona, kada je vašarima vraćena i prateća razonoda za posetioce. Šta više, Skupština zadrugara u Varvarinu održana decembra 1904.godine donela je odluku da se organizuje Velika poljoprivredna izložba, a za organizatora imenovala varvarinsku Zemljoradničku zadrugu. No, to je tema jedne nove interesantne priče iz varvarinske hronike.
Najraniju istoriju Varvarina možemo da pratimo iz prvih pomena koji su sačuvani u turskim defterima, gde se Varvarin pominje kao naseljeno mesto. Druga vrsta istorijskih izvora prvog reda koja ostavlja korisne podatke o Varvarinu su beleške putopisaca koji su prolazili našim krajevima.
Za razliku od deftera koji su administrativni dokumenti i služe u svrhe popisa i oporezivanja, ali su dosta pouzdani i detaljni, putopisi nisu formalnog karaktera. Oni izražavaju stav i lični utisak osoba koje su prolazile kroz Varvarin, ali su zbog utisaka i pružaju više informacija kojih u popisima nema.
Najznačajniji putopisci koji su kroz varvarinsku istoriju posetili mesto kraj Morave bili su Bertrandon de la Brokijer u prvoj polovini 15.veka, zatim poznati turski svetski putnik Evlija Čelebija skoro dva veka kasnije, u prvoj polovini 18.veka austrijska vojna komisija koju su činili pukovnik Najperg, činovnik Helbling i inženjerijski kapetan Epšelvic.
Do kraja 18.veka ponovo Austrijanci tokom ratova sa Turcima u nekoliko navrata prolaze krajeve oko Varvarina. Zapis o njima ostavio je i Josif Miteser, čuveni zemunski vojni oficir koji je održavao vezu sa srpskim kneževima, a upravo pismo namenjeno Miteseru je kasnije bilo kobno po Aleksu Nenadovića i uvod u Prvi srpski ustanak. Poslednji značajan putopisac bio je Feliks Kanic, koji je u dva navrata obilazio Varvarin.
Bertrandon de la Brokijer
Bertrandon de la Brokijer na minijaturi poklanja svoju knjigu vojvodi Filipu Dobrom
Bertrandon de la Brokijer je bio burgunijski putopisac i činovnik na dvoru burgundskog vojvode Filipa III Dobrog. On je između 1432. i 1433. proputovao Bliski istok, Malu Aziju i Balkansko poluostrvo. Na zahtev Filipa Dobrog je dve decenije nakon putovanja napisao knjigu “Putovanje preko mora”.
Tokom ovog putovanja Brokijer je prošao kroz današnju Siriju, Malu Aziju, pa preko Balkana i kroz Srbiju u povratku domovini. Ostavio je jako zanimljive opise Srbije tog vremena neposredno uoči pada pod tursku vlast, a za nas je dosta značajan njegov boravak u okolini Varvarina.
Brokijer je putovao levom obalom Velike Morave od Kruševca na putu prema Smederevu. Na tom putu prošao je kroz Temnić. Iz tog opisa saznajemo o Varvarinu, kao i o turskoj floti koja se već u to vreme nalazila kod Stalaća, sa suprotne strane Morave. U svom zapisu govori:
“I posle ove varoši Kruševca pređoh rečenu reku Moravu na jednoj skeli i uđoh u državu desopta Rasije ili Srbije. I ono što je sa one strane reke Turčinovo je, a ono što je sa ove strane je rečenoga despota, koji plaća za to 50.000 dukata godišnji danak. A kada pređoh preko rečene reke naiđoh na vrlo lep i dobro naseljen kraj niz rečenu reku Moravu…”
Iz Brokijerovog zapisa imamo opis kraja, podataka da je kraj naseljen i položaj naselja u njemu, opis Stalaća koji je video preko reke i pomen folte. Za flotu kaže da je sam lično nije video jer hrišćanima nije dozvoljen prilaz, ali daje njen detaljniji opis na osnovu svedočanstva koje je slušao.
Evlija Čelebija
Evlija Čelebija sa svog putovanja, na sačuvanoj minijaturi
Evlija Čelebija, čije je puno ime Evlija ibn Derviš Mehmed Zilli, je tokom svog puta od skoro četrdeset godina obišao predele od Sirije, Egipta i Azerbejdžana do Rusije, Beča i samog severa Evrope. Gotovo pola decenije putovao je po Balkanu i ostavio zapise o životu na prostorima Srbije s kraja 17.veka.
U njegovim putopisima nalazimo i nesvakidašnje opise života u Srbiji pod osmanskom vlašću. Pobuna koju je Đorđe Rakoci podigao protiv turske carevine, dovešće 1660.godine Evliju Čelebiju u naše krajeve. Preko Sofije putovao je do Beograda, dolinom Morave.
Idući preko Pirota, Bele Palanke, Niša, Aleksinca, prošao je i kroz Krušavac koji je detaljno opisao. Dalji put ga je preko Paraćina, Batočine i Grocke do Beograda vodio i kroz Temnić. U svom zapisu govori da je prošao upravo levom obalom Morave i da je na tom mestu prešao reku i da su razapeli šatore.
Putopisi i izveštaji Austrijanaca
Epšelviceva karta iz 1717.godine sa lokacijom Varvarina
Nakon vremena Evlije Čelebije veliki broj stranaca prošao je našim krajevima, kod kojih može da se pronađe i po neki zapis naših krajeva. Engleskinja Ezel Kural Šo je prolazila na putu prema Carigradu, kao i engleski doktor Eduard Braun koji je 1669.godine prešao Moravu na istom mestu kao i Evlija Čelebija.
Iz tih zapisa znamo da je kod samog prelaza postojalo naseljeno mesto i iz njih saznajemo da je Morava u to vreme i dalje bila plovna. Već kroz jedan vek kasnije situacija se bitnije promenila, da bi se u 19.veku organizovala ekspedicija da se povrati plovnost Moravi.
U toku Bečkog rata između Turaka i Austrijanaca dogodila se Velika seoba Srba, kada je patrijarh Arsenije III Čarnojević poveo Srbe preko Save i Dunava. Talas koji je krenuo sa juga prošao je i kroz Temnić i sa sobom povukao stanovništvo ovog kraja, pa odatle naselja u Sremu Obrež, Bačinci i druga.
Kada je nakon novog austrijsko-turskog rata početkom 18.veka napravljena nova linija razgraničenja dva carstva, a Austrijanci formirali Kraljevinu Srbiju, poslata je vojna komisija da utvrdi granice. Temnić i Varvarin nalazili su se na granici prema Osmanskom carstvu, kao i u vreme Despotovine.
Vojna komisija koju su činili pukovnik Najperg, činovnik Helbling i inženjerijski kapetan Epšelvic ostavila je dosta značajne podatke o našem kraju. Dok je Najperg uradio veoma detaljan popis, koji pokazuje da je Temnić u to vreme već bio dosta zapusteo, Epšelvic je uradio kartu ovog kraja.
Najperg u svom zapisu govori da u vreme kada su oni boravili Varvarin, Bačina, Maskare i Parcane nisu bili naseljenja mesta, jer su iza seobe ostala pusta. Navodi i spisak drugih mesta, gde su mnoga naselja zapustela. Epšelviceva karta pokazuje lokaciju na terenu svih ovih naselja.
Neposredno uoči izbijanja poslednjeg austrijsko-turskog rata i Kočine krajine u Srbiji, kroz naše krajeve je prošao Josif Miteser, očigledno sa ciljem sondiranja terena. Četvorica austrijskoh oficira su tom prilikom sačinila geografsku kartu, dok je sam Miteser ostavio opis.
U svom putopisu Miteser kaže da se pored Morave i Kalenićke reke nalazi mesto Bela Crkva sa 23 hrišćanske kuće i crkvom. Naseljeno je Bošnjane sa 10 kuća, i Obrež sa 43 kuće, a skele su se nalazile kod Varvarina, Obreža i Maskara. Kraj se za kratko vreme oporavio i uoči ustanka bio ponovo naseljen.
Oto Dubislav Pirh
Oto Dubislav Pirh – “Putovanje po Srbiji u godini 1829.”
Oto Dubislav Pirh bio je kapetan pruske vojske na proputovanju kroz Balkan. Knjiga “Putovanje po Srbiji u godini 1829.” putopis je kapetana pruske vojske koji živopisno i tačno opisuje zemlju na početku njenog oslobađanja od turskog nasleđa, tokom prve vlade Miloša Obrenovića.
Pirh je na svom putu prolazio kroz Varvarin čiji je opis zabeležio. U svom putopisu beleži lep utisak koji je stekao. Varvarin se tada po njegovom opisu uveliko oporavio, dvorišta su bila ograđena, a kuće pokrivene crepom i ušorene. Ostavio je zapis o promeni lokaciji Varvarina neposredno uoči bitke.
Feliks Kanic
Feliks Kanic – “Srbija – zemlja i stanovništvo”
Feliks Kanic je austrijski arheolog i putopisac koji je ostavio značajno delo “Srbija – zemlja i stanovništvo”. Proučavao je teritoriju Srbije i Bugarske u 19.veku, objavio je čitav niz knjiga koje je i ilustrovao, a u kojima je prikazao ove zemlje i njihove narode, a naročito starine sa ovih prostora.
Zapis Feliksa Kanica zatiče Varvarin koji već počinje da se menja ka ovakvom kakvim ga danas poznajemo. Opisuje varošicu o kojoj u svom zapisu kaže: “Ona se nalazi na ušću Kalenićke reke u Moravu i već je 1824.godine sagradila crkvu Uspenja Presvete Bogorodice, a 1896.godine je u 279 domova imala 1804 duša.”
Kanicov putopis dosta govori i o Temniću u celini, koji je proputovao kao i Levač. Beleži da je najteži udarac za Temnić nastao početkom poslednje decenije 19.veka kada je 14 sela izdvojeno iz Temnića i dodeljeno okolnim srezovima. Može da se primeti da je nakon toga zaista nastala stagnacija, jer varošica Varvarin i danas ima gotovo isti broj stanovnika kao i tada, pre više od jednog veka.
Temelji privrednog razvoja i urbanizacije Varvarina
Uspon varošice Varvarin, sa početkom razvoja trgovine i zanatstva vezan je za doseljavanje cincarskih porodica u ovu moravsku varošicu. Nakon što su došli Cincari otvarane su prve trgovinske radnje i dućani. Njih je u varoši pred izbijanje Drugog svetskog rata bilo petnaestak. Vremenom su uticali i na pojavu finansijskih i bankarskih usluga u varoši.
Cincari su bili vrlo preduzimljivi ljudi, što su za manje od pola veka svog prisustva u Varvarinu i pokazali. Njihova zajednica koja je u početku imala dve porodice u drugoj polovini 19.veka, na kraju 19.veka se dosta uvećala. Dolaskom ovih porodica Varvarin je doživljavao svoj polet koji je trajao do izbijanja Drugog svetskog rata, nakon čega su se mnogi članovi ovih porodica raselili po svetu.
Moskopolje (danas Voskopoja u Albaniji) – ostaci cincarske crkve
Cincari – poreklo
Cincari iz Varvarina potiču iz mesta Gopeš u današnjoj Makedoniji. Originalno poreklo im je iz Moskopolja, danas razorenog grada u jugoistočnoj Albaniji. Moskopolje je kao neformalna prestonica Cincara u tri navrata bilo razarano od strane Turaka i Albanaca. Najpre 1769.godine, zatim 1788.godine, i konačno u potpunosti razoreno 1821.godine, po izbijanju Grčke revolucije.
Cincari su u talasima napuštali Moskopolje i raseljavali se, najviše na prostor današnje Makedonije, u to vreme još uvek osmanske provincije Rumelija. Bitoljski kraj im je bio odgovarajući, zbog saobraćajnica za trgovinu, a Gopeš koji se nalazi na 25km od Bitolja bio je odlično mesto za život. U kratkom periodu se u Gopešu i okolnim selima okupila veća cincarska zajednica.
Samo pola veka kasnije, 70-tih godina 19.veka Turci su započeli da sprovode Tanzimat, odnosno reforme carstva. U okviru tih reformi započela je i izgradnja puteva, ali su ove mere direktno uticale na štetu onih regiona koje su putevi zaobišli. Među njima je bio i Gopeš. Cincari tada po drugi put kreću u veću seobu, seleći se u Grčku, Bugarsku, Rumuniju, Srbiju, a neki već tada u Ameriku.
Panorama Gopeša u Makedoniji s kraja 19.veka
Doseljavanje u Varvarin
Prva porodica Cincara koja se doselila bili su Kostići, koji su u Varvarin stigli krajem 60-tih godina 19.veka. Nakon dolaska su Đorđu Kostiću, starešini porodice, dodelili Esnafsko pismo, priznanje o veštinama i sposobnostima za bavljenjem poslovima u zanatsvu i trgovini. Ovaj dokument mu je izdat 13.septembra 1886.godine u Varvarinu, jer je brzo po dolasku iz Gopeša pokrenuo uspešno trgovinu.
Cincari Kostići
Đorđe Kostić bio je u braku sa Evgenijom, i iz tog braka imali su dvojicu sinova, Janaćka i Kostu. Janaćko Kostić je imao naslednike koji su ostavili traga ne samo u kulturnom životu Varvarina, već i Srbije, a kasnije Jugoslavije. Za razliku od njega Kosta nije imao naslednike, ali se na nagovor Đorđa u Varvarin doselio njegov brat, Taško Kostić.
Taško Kostić imao je dva braka, i iz prvog imao ćerku Julu, udatu u Orašju za Životu Milovanovića. Iz drugog braka imao je ćerku Aleksandru, udatu u Varvarin za Mirka Blagojevića, kao i ćerku Mariku. Ona se udala u Kruševac za poznatog ugostitelja i preduzetnika poznatog kao Rade Kikiriki. Potomci Kostića i danas žive u Varvarinu.
Cincari Tasići-Trpči
Nakon Kostića u Varvarin su se doselili i Trpči, koji po dolasku menjaju prezime u Tasić. Dva brata iz ove porodice imala su razgranato potomstvo, bili su to Dimitrije Tasić i njegov brat Janaćko, poznat kao stari Naća. Dimitrije je bio oženjen Sofijom Hrista, i iz tog braka rođeno je šestoro dece, dok je Janaćko iz svog braka sa Milosijom Ilić imao trojicu sinova.
Potomci ove porodice živeli su u Varvarinu, a najveći broj njih posebno nakon Drugog svetskog rata kada im je oduzeta imovina odlaze za Beograd, ili inostranstvo. Jedna grana ove porodice je i pre doseljavanja Tasića u Varvarin novi život potražila u Americi, da bi se po prvi put sreli nakon 135 godina, i to u Varvarinu.
Cincari iz porodica Kostić (levo) i Tasić (desno)
Novi talas naseljavanja
Nakon doseljavanja Kostića i Tasića, u Varvarin su se doselile porodice Dimitrijević, Nastasijević i Naumović. Prema sačuvanim podacima porodica Naumović ostavila je najmanje traga i jedina je od porodica Cincara koja nije imala uspeha. Nikola Naumović kao starešina porodice imao je dve ćerke i jednog sina koji je poginuo na Sremskom frontu 1945.godine. Brzo nakon toga se ova porodica ugasila.
Cincari Dimitrijevići
Koja Dimitrijević, kao starešina porodice Dimitrijević, bio je poznati preduzetnik. Iz braka sa suprugom Micom nije imao dece, a bio je poznati kafedžija, pa je naslednik sve njegove imovine bila njegova sestra Leposava Đorđević. Takođe je imao i brata od strica Pericu Dimitrijevića, koji se nije ženio, i sestru Vericu, koja se nije udavala. Njihova imovina nalazila se na mestu dnašnje poslastičarnice “Proleće”.
Jedini pripadnik porodice Dimitrijević koji je imao naslednike bio je Đorđe Dimitrijević, poznat kao Mali Đorđe. Imao je dvojicu sinova po imenu Kosta, koji je bio poslanik iz Varvarina, i Leku, koji je bio diplomirani pravnik. Leka je sa suprugom Cincarkom po imenu Gale imao tri deteta, Veru, Đoku i Milu. Njihovi rođaci Nastasijevići imali su dosta brojnije potomstvo.
Cincari Nastasijevići
Đorđe Nastasijević, brat od tetke Đorđa Dimitrijevića, bio je poznat kao Veliki Đorđe. On se sa porodicom u Varvarin doselio 1870.godine, i brzo po doseljavanju stekao veliko imanje u Varvarinu i okolini Varvarina. Bio je vrlo uspešan trgovac žitaricama i stokom, a najviše je sarađivao sa Austro-Ugarskom, do početka Prvog svetskog rata.
Iz braka sa suprugom Nastasijom, iz cincarske porodice Tasić, imao je četvoro dece, Herakliju, Lazara, Konstantina Koju Nastasijevića koji je bio najmlađi, i trećeg sina koji je rano umro. Heraklija je umrla jako mlada u Varvarinu bez naslednika. Lazar Nastsijević je imao dvoje dece, Nastasiju Seku, udatu Knežević, i sina Đorđa. Najmlađi, čuveni preduzetnik Koja Nastasijević iz dva braka nije imao dece.
Cincari Nastasijevići (levo), Leka Dimitrijević (u sredini) i Milica Anđelković (desno)
Zaostavština varvarinskih Cincara
Ovaj kratak pregled ne bi mogao u dovoljnoj meri da predstavi značaj i uticaj koji su cincarske porodice imale na razvoj Varvarina. Sa jedne strane to je privredni procvat, posebno u trgovini, zanatstvu, ugostiteljstvu. Članovi ovih porodica bili vrlo preduzimljivi ljudi, i iznad svega uspešni u svim poslovima kojima su se bavili.
U njihovom vlasništvu su se nalazile najveće trgovine i dućani, prve varvarinske kafane, kao i hoteli. Jedan od prva dva varvarinska hotela, “Evropa”, bio je u vlasništvu Koje Nastasijevića. Bavili su se i advokaturom, bilo je među njima i vrhunskih inženjera. Ulazili su i u svet politike i bili predstavnici Varvarina na državnom nivou. Ćerke Đorđa Kostića bile su posvećene medicini, Evgenija Kostić udata Šljivić, i njena sestra Jelena Beba, udata Simonović.
Važi da su pripadnice ovih porodica bile poznate i po lepoti, i da su Varvarinu osim u ekonomiji davali doprinos i na ovaj način. Ćerka Marike Tasić, Milica Anđelković je u nekoliko navrata u posleratnim godinama birana za Mis Varvarina. Ono što je zajedničko svim ovim porodicama, osim preduzimljivosti, bilo je i visoko obrazovanje. Njemu su svi težili, i koje su u predratnim godinama donosili u Varvarin.
U javnosti je ponovo postala aktuelna ideja o plovidbenom putu Dunav – Morava – Vardar, kojim bi Srbija dobila izlaz na more, budući da bi na jugu preko Vardara izašla na Egejsko More. Ova ideja je stara više od jednog i po veka, a i u vreme nastanka je bila slabo izvodljiva jer je najveća prepreka bila plovnost Morave. U prošlosti je Velika Morava bila i više plovna nego što je danas.
Danas je Velika Morava plovna svega 3 km uzvodno od ušća. U istoriji, bila je plovna sve do grada Ćuprije, u vreme Rimljana, dok je za vreme Turaka bila plovna i do Stalaća, gde se nalazila rečna flota. Međutim, tokom vekova, Velika Morava je doslovno zatrpana nanosima iz Južne Morave i Zapadne Morave, zbog čega je njeno korito danas dosta pliće u odnosu na srednji vek.
Od planova da reka postane plovna se ipak nije odustajalo. Prve i najveće akcije novijeg doba odvijale su se u drugoj polovini 19.veka, kada je Morava postala plovna do Stalaća i Varvarina. Kada je tokom 20.veka počeo program melioracije, 1966. godine bilo je predviđeno da Morava postane ponovo plovna, u prvoj fazi do Ćuprije, a kasnije sve do Stalaća, dakle čitavim tokom, ali ideja nije realizovana.
Parobrod na Moravi
Parobrod na Velikoj Moravi
U istoriji je ostalo zapisano da 1867. austrijski parobrod stigao do Stalaća. Pored toga je zabeleženo i da su još 1841. četiri poštanske lađe doplovile do Ćuprije. Takođe, i knez Miloš je preduzimao akcije sa namerom da Morava ponovo postane plovna, bar kao u vreme kako je Bertrandon de la Brokijer zabeležio. Dovodio je krmanoše sa reke Moriš kako bi obučavali splavare na Moravi.
Prvi pomaci su nastali na inicijativu barona Feldhajma, austrijskog inženjera, koji je 1860.godine započeo sa ispitivanjem korita Velike Morave. On je na svom parobrodu “Morava”doplovio do Ćuprije 1867.godine. Kasnije je, isto 1867. godine, kapetan “Morave” Juranek uspeo da doplovi do Ćuprije i Stalaća, ali sa srpskim inženjerskim oficirom Antom Aleksićem.
Austrijsko Dunavsko parobrodsko društvo je vršilo ispitivanje korita i plovnosti Morave od 1862. do 1869. godine i pružilo podršku Feldhajmovoj inicijativi. Engleski brodovlasnici Edvard Burke i Džon Kerne su 1863.godine tražili koncesiju na 30 godina, da bi uspostavili plovidbu sa dva parobroda na reci Moravi. U planu je bila i izgradnja pristaništa u Glogovcu kod Jagodine, ali taj plan nikada nije realizovan.
Dunav – Morava – Vardar
Skela na Moravi kod Maskara nedaleko od lokaliteta Sastavci
Ideja o povezivanju severne i južne Evrope kanalom kroz Srbiju, kojim bi plovni put bio skraćen 1.200 kilometara, nije novijeg doba. Stara je više od jednog veka, a za projekat su posebno zainteresovane opštine koje se nalaze u dolini reke Morave. Dosadašnjim projektima, osim glavnog puta, do Stalaća, planirana su i dva bočna – Zapadnom Moravom do Kraljeva, i Južnoom Moravom do Niša.
Dosta aktuelniji deo ideje o plovnoj Moravi, je deo koji se odnosi na plovni kanal Dunav – Morava – Vardar – Egejsko More. Za ovaj projekat su mnogi stručnjaci tvrdili da bi doneo brojne pogodnosti. Prema istim ocenama, takozvani rasuti teret, zbog jeftinijeg transporta i kraćeg puta, bio bi prevožen kanalom kroz Srbiju, čime bi se zaobišlo Crno more.
Smatra se da bi ovakva kapitalna investicija pokrenula građevinsku, mašinsku i elektroindustriju, ali i brodogradnju. Međutim, izgledi za realizaciju ovakvog megalomanskog projekta su prilično nerealni, i to zato što su i praktične, i tehničke, kao i finansijske prirode. Za početak, Morava nije postala plovna ni melioracijama i regulacijom toka, što je preduslov za sve ostalo.
Tehničke probleme dodatno povećava i to što sem Morave ni Vardar nije plovan, a to je praktično kompletan rečni koridor projektovanog kanala. Upitno je to i koliko bi se ovaj plovni put koristio, a pretpostavlja se da bi cena ovakvog projekta bila previsoka. Za Srbiju bi to svakako bila ogromna investicija, a njen ekonomski potencijal diskutabilan, i u pogledu finansiranja a i projektovanih prihoda od ovog projekta.
Moravske plovne ekspedicije
Doček kajakaške štafete u Varvarinu 1985.godine
Možda su male šanse da će Moravom ponovo zaploviti rečna flota, kao što je u prošlosti bio slučaj, ali su se na njoj do danas održale skele i ribarski čamci. Doduše, i skela je na Moravi danas sve manje, a neke od njih i danas podsećaju na prošla vremena. Najviše ih je u gornjem toku Velike Morave, od mesta gde nastaje u sastavcima i nizvodno do Paraćina i Ćuprije.
Na Moravi su se odvijale brojne regate, koje su ranije bile masovnije, i dočekivane u Varvarinu, a učesnici pozdravljani sa obala reke i starog mosta. Zatim je ta tradicija skoro zamrla, da bi je do danas očuvali najviše entuzijasti. Prva ekspedicija tog tipa organizovana je 1998.godine kada je manja grupa plovila Moravom od lokaliteta Sastavci u Varvarinu, do ušća Morave u Dunav, put dug 217 kilometara.
Slični pokušaji su se nastavili i u narednim godinama, ali se i dalje svodilo na inicijativu pojedinaca i njihov entuzijazam. Brodova na Moravi danas nema, a i čamaca je sve manje. Nestala su i njena najzačajnija obeležja – vodenice. Tek poneka od njih ostala je na ovom putu dugom više od 200 kilometara, da čuva sve tajne Morave i da podseća na njene ćudi.
