Moravski megapolis

Temnićki stari grad Đerđelin

Obično se smatra da je kraj oko Varvarina bio najživlji u vreme vladavine kneza Lazara, kada se prestonica Moravske Srbije nalazila neposredno u blizini Varvarina. Verovatno i jeste tačno, međutim ne trebaju da se zanemare ni raniji periodi o kojima nema pisanih izvora, bar za sada. Ipak, sačuvane su legende kao i brojni arheološki ostaci, stari grad, i to ne jedan već ostaci više njih.

Sasvim je sigurno da stara crkva u Orašju datira iz 14.veka, iz vremena vladavine Kralja Milutina. Nema sumnje da su uz nju postojala naselja koja su joj bila poklonjena. Isto tako da se u blizini nalazilo i utvrđenje koje je štitilo. Kruševac tada još nije bio osnovan, ali je postojao u neposrednoj blizini Petrus, zatim utvrđenje neposredno blizu hrama, lokalitet poznat kao Gradište, i utvrđenje u blizini Pajkovca.

Utvrđenja je u varvarinskom kraju bilo i ranije, još iz rimskog doba, i kasnije kada je Kruševac postao prestonica. Među njima Đerđelin je naseobina koja je imala najduži kontinuitet življenja. Prvi tragovi naselja datiraju duboko u prošlost, čak do mlađeg kamenog doba. Međutim, naselje je u kasnijim epohama dobijalo na značaju, gde se odvijao intenzivan život do srednjeg veka zasigurno.

Đerđelin u istoriji

Istorija, tačnije pisani izvori i dokumentarna građa, u ovom trenutku ne mogu da daju više informacija kako bi se stekla pozdanija slika o Đerđelinu. Istina, mnogi spisi koji bi o tome dali više informacija danas nisu sačuvani, među njima ni osnivačka povelja Kruševca. Svakako bi od značaja bilo i to što se u isto vreme na tom lokalitetu najverovatnije nalazila banja u posedu kneževske porodice.

Prvi pouzdaniji zapis, koji je dosta novijeg doba, iz 19.veka o Đerđelinu je ostavio putopisac Feliks Kanic. On je veoma dobro upoznao varvarinski kraj, i Temnić kao i Levač, i popisao starine. O onima u našem kraju u svojoj knjizi putopisa kaže: „Na zapadnoj obali Morave uzdižu se strme strane Juhora, na kojima se još vide ostaci rimskih i srednjevekovnih gradova i oko kojih se pletu mnoge romantične legende“.

Nije sporno da su sećanja na neka od tih utvrđenja vremenom predimenzionirana, međutim, i arheologija je potvrdila njihovu starinu. Iskopavanja čak nisu ni izvršena u dovoljnoj meri da bi se mnogo toga pouzdanije znalo. To ide u prilog tezi da većina tih utvrđenja nema puno veze sa civilizacijama koje su egzotične za istraživače, kao što je rimska.

Đerđelin u legendama

Za razliku od pisane građe, narodna tradicija mnogo više govori o Đerđelinu, i vrlo je bogata. Prema tradiciji, još u antičko doba osnovano je naselje Đerđelin. Ono se nalazilo na južnoj strani Juhora, gde se obronci završavaju. Na mestu odakle Juhor počinje, gde je danas Đurđevo brdo kod Jagodine, nalazilo se utvrđenje. Prema verovanju, na ovom potezu postojao je mali megapolis.

Sistem naselja između ova dva lokaliteta nema sumnje jeste postojao, što je pokazalo i nedavno otkriće drevnog grada na Juhoru. Mala je verovatnoća da je čitava oblast bila gusto naseljena, što prema legendi važi za Đerđelin. Ona kaže da je zbog zbijenosti kuća i radnji u varoši mačka mogla da hoda po krovu s’ kraja na kraj varoši. O tome za sada nemamo potvrdu.

Ipak, ostaci naselja pokazuju da je ono zaista bilo prostrano. Protezalo se od Bačine danas do stare grabovačke česme i nekadašnjeg sela Grabovca. Osim materijalnih ostataka, u vidu novca, posuđa i drugih predmeta, ostataka objekata koji su nekada bili mnogo vidljiviji, sačuvani su i stari bunari. Ovi bunari su zidani i ostaci su iz perioda postojanja Đerđelina, što govori o dosta razvijenom naselju.

Legenda o imenu i Đerđelin danas

Kada je u pitanju ime Đerđelin, legende govore različito. Jedna od njih ime vezuje za legendarnog turskog junaka Đerđelez Aliju, da odatle potiče i njegovo ime, što bi govorilo da je naselje bilo živo i u tursko doba. Ovo poslednje verovatno ima više istine. Međutim, druga legenda bi bila dosta bliža istini i verovatno da ime potiče iz stare slovenske mitologije.

Kod Srba je pre prihvatanja hrišćanstva veoma poštovano božanstvo Sunca, leta i plodnosti. Pounat i kao bog Đurđe, koji je poznat i kao Jarilo ili Jurilo, u zavisnosti od kraja. Već i ime planine Juhor i Đurđevo brdo na severnoj strani mogu da govore u prilog tome. Đerđelin ili Đurđelin svoje ime je dobio upravo na ovaj način. Današnji toponim je zapravo izmenjen stari naziv, Đurđelin.

Danas je malo toga dostupno kada je u pitanju Đerđelin, i isto malo toga poznato. Ostaci nekadašnjeg megapolisa za svoje vreme nalaze se prepušteni zubu vremena i rasejani po brežuljkastom terenu Temnića od Bačine prema Varvarinu. Đerđelin čeka da ponovo oživi, ne kao nekad kada je život o njemu bujao, već kroz priču kojom će da ga upozna svet.